Alva's Raad van Beroerten
Door Sander Wassing
Reconstructie van een Beeldenstorm in een Hollands dorp.
Het jaar 1566 was een zeer onstuimige periode voor de inwoners van de
Nederlanden. Opgekropte spanningen kwamen tot een explosieve uitbar
sting tijdens de Beeldenstorm die overal in het land plaatsvond. Als reactie
op de onrust stuurde koning Filips II de hertog van Alva naar de Nederlan
den om orde op zaken te stellen. Hij richtte daartoe een speciale rechtbank
op: de Raad van Beroerten. Dit was een uitzonderingsrechtbank, bedoeld
om iedereen die iets met de Beeldenstorm te maken had te bestraffen. Een groot deel van de
administratie van deze beruchte 'Bloedraad' is vandaag de dag terug te vinden in het Algemeen
Rijksarchief Brussel. Commissarissen van de Raad van Beroerten hebben in 1568 ookWarmenhuizen
en omgeving bezocht. In dit artikel bespreek ik hun bevindingen.
De Nederlanden onder één vorst
Als we die bevindingen goed willen begrijpen, moet eerst
worden stilgestaan bij de vraag hoe het tot een Beelden
storm kon komen. Nederland in de zestiende eeuw zat
anders in elkaar dan andere Europese mogendheden. Waar
elders in Europa de vorsten steeds meer macht naar zich
toe trokken, bleef er in de Nederlanden (toentertijd grof
weg het gebied Nederland, België en Luxemburg) een
middeleeuwse situatie bestaan. Tot diep in de vijftiende
eeuw hadden verschillende machthebbers het hier lokaal
voor het zeggen. Van een sterk centraal gezag was nog
geen sprake.
Gedurende de eerste helft van de zestiende eeuw kwam
daar verandering in. KarelV (1500-1558) was door door
tastend militair optreden én door een handige huwelijks
politiek van zijn ouders in bezit gekomen van Spanje,
uitgestrekte gebieden in Italië, Oostenrijk en het Heilige
Roomse Rijk der Duitse Natie (wat nu grofweg Duits
land is). Ook de Nederlanden vielen aan Karel toe en van
1515 tot 1548 voltrok zich het proces van eenwording.
Een voor een werden de tot dan toe nog zelfstandige
provincies Friesland, Groningen, Drenthe en uiteindelijk
Gelre ingenomen. De zeventien provincies die samen
de Nederlanden vormden, waren voor het eerst in hun
geschiedenis verenigd onder één vorst.
Maar daarmee waren niet meteen alle oude gewoon
tes verdwenen. We zien dat duidelijk terug in de ma
nier waarop Karel V de Nederlanden bestuurde. Als
hij geld bij elkaar probeerde te krijgen voor zijn oor
logen, moest Karel de steden langs voor onderhan
delingen. In ruil voor een zogenaamde 'bede' (een
financiële bijdrage voor de keizerlijke schatkist) wer
den bestaande privileges van steden en dorpen be
vestigd en nieuwe geschonken. Karel bestuurde zijn
Nederlandse gebieden niet zelf. Vanuit Brussel re
geerde een plaatsvervanger van de vorst. Van 1559 tot
1567 was dat Margaretha van Parma (1522-1586),
een buitenechtelijke dochter van de keizer. Zij werd
daarin bijgestaan door de hoge adel, die in de hoe
danigheid van stadhouder één of meerdere provin
cies bestuurden. Zo werden grote delen van Holland
bijvoorbeeld bestuurd door graaf Lamoraal van
Egmond (1522-1568) die ook Warmenhuizen onder
zijn hoede had. Op lokaal niveau vormde de lage adel
het dagelijks bestuur. Dit ging allemaal goed zolang
de positie van de adel niet in het gedrang kwam: door
functies in de landelijke bestuursinstellingen te bekle
den, regeerden zij feitelijk samen met de vorst het land.
Beeldenstorm
De door Karel opgebouwde machtsstructuur kwam
onder druk te staan toen zijn zoon Filips II (1527
1598) in 1555 de macht van zijn vader overnam.
Hiervoor zijn verschillende oorzaken aan te wijzen.
Waar Karel V het opkomende protestantisme wist in
te dammen door strenge ketterijverordeningen1 kreeg
het protestantisme vanaf ongeveer 1550 een nieuwe
impuls met de opkomst van militante calvinisten. An
ders dan wederdopers (later aanhangers van Menno
Simons oftewel mennonieten)2 en lutheranen hielden
calvinisten zich niet afzijdig van het openbare leven.
Calvinisten begonnen invloedrijke functies binnen
steden in te nemen.
Zicht op Haringcarspel
Alva
april 2015
