EEN ALKMAARS STAAND HORLOGE UIT DE 18DE EEUW
Dit artikel is van ons lid Arie Ligthart. Jarenlang was hij goud-, zilver- en
klokkenverkoper/reparateur in Warmenhuizen. Maar ook nu laten de
klokken hem niet los.
Begin dit jaar kwam ik in Duitsland in contact met een Hollandse familie.
Deze familie, oorspronkelijk afkomstig uit Den Haag, had in haar woning
een prachtig Amsterdams staand horloge staan, zeer goed van model en
klein van formaat, daterend uit ongeveer de tweede helft van de 18de
eeuw. De kast en het uurwerk waren in slechte staat, de klok was
gesigneerd met: 'Pieter Wijdenes Alcmaer'. Voor mij was het lezen van de
naam een verrassing. Tot nu toe was er maar een klok van een Alkmaarse
maker bekend. Het betreft een Zaanse klok gesigneerd met: 'J. Vrijthof
Alkmaar'. Deze klok hangt in het Stedelijk Museum Alkmaar. De klok van
Pieter Wijdenes doet dus veronderstellen dat er rond 1755 nog een
klokken- of instrumentmaker gevestigd was in Alkmaar.
Beschrijving van de klok
De rijk gegraveerde bronzen wijzerplaat is uitgerust met volledig kalender
en bewegend mechaniek. Dit mechaniek bestaat uit een Mercuriusfiguur,
die voor de maanschijf heen en weer beweegt. Mercurius was onder
andere de god van de handel, wat zou kunnen betekenen dat de klok in
opdracht van een koopman is gemaakt. De fraaie hoekornamenten en de
wijzers zijn waarschijnlijk door een klokkenmakerij geleverd, die zich ook
toelegde op het leveren van losse onderdelen aan klokkenmakers. Een
bekend toeleverings-bedrijf uit die tijd was de Firma Tasma uit Grouw, die
soms wel met 20 hulpen werkte.
Verder heeft de gegraveerde wijzerplaat een aanduiding van maanstan
den, hoogwaterstanden, de dagen, de maanden, de datum, uren, minuten
en seconden. De klok is ook uitgerust met een wekkerinstallatie, wat voor
die tijd belangrijk was. Het mooie uurwerk, geheel in de stijl van de Am
sterdamse klokkenmakers, loopt 8 dagen op zware gewichten, die een
maal in de week opgedraaid moeten worden. Het uurwerk slaat op twee
bellen en heeft kwartierslag: voor die rijd was luisteren hoe laat het was
heel normaal. Pieter Wijdenes moet, gezien de kwaliteit van de door hem
vervaardigde klok, wel een goede opleiding gehad hebben. Het is
aannemelijk dat hij als hulp of leerling hij een goede Amsterdamse
klokkenmaker in dienst is geweest. De prachtige klok, die in de vroege
Lodewijk XV-stijl is vervaardigd, heeft een eikenhouten kast, is belijmd met
notenfineer en heeft op de deur een ornament van Europa op de stier. Dit
ornament komt op staande klokken voor vanaf ongeveer 1725 tot aan
1760. Voor 1725 waren de deuren voorzien van eenvoudige ronde of ovale
ornamenten, na 1760 waren deze uitbundig en groter. De onderkant van
de klok is vlak, maar heeft wel twee knieën en klauwpoten.
De met zaagwerk uitgevoerde kap wordt boven op de hoed bekroond met een Atlasfiguur. Hiernaast
staan twee bazuinblazende engelen. Het idee om staande klokken in het eerste kwart van de 18de
eeuw van beelden te voorzien viel samen met de verandering van de meubelstijl in die tijd; het idee zou
afkomstig kunnen zijn van het paleis op de Dam. Op een schilderij uit 1693 zijn de beelden al
zichtbaar: vooral de Atlas is prominent aanwezig. Naar de reden om beelden op de klokken te zetten
kan men gissen, maar naar mijn mening speelde pronkzucht en status een belangrijke rol. Beelden
waren populair. In de Zaanstreek was het in de 18de eeuw mode dat rijke kooplieden een grote, ca 1,5
meter hoge houten bazuinblazende, met bladgoud vergulde engel in de tuin hadden, die alleen diende
als statussymbool. Aan de kast, die overigens zeer fraai van vorm is, kan een kenner aan details zien
dat hij in de provincie is gemaakt door een meubelmaker die weinig ervaring had in het maken van
klokkenkasten. Ook was hij zuinig van aard; hij gebruikte oa. voor de vierdelige profiellijst op de kap
drie houtsoorten: eiken, grenen en noten. Dit komt op een Amsterdamse kast niet voor.
8
