53
Arrestanten in het Waterlandhuis
De Arbeitseinsatz158
Zoals gezegd was aanvankelijk nog geen sprake van
dwang bij tewerkstelling in Duitsland. Maar de druk
werd gestaag opgevoerd. Op 10 februari 1943 viel
een brief van commissaris Backer in de bus van alle
Noord-Hollandse waterschappen. Onder de ambtelijke
kop “Plaatsing overheidspersoneel in Duitsland”
moesten zij “onverwijld” een lijst van personeelsleden
naar het Gewestelijk Arbeidsbureau sturen voor tewerk
stelling in Duitsland, kortweg voor de Arbeitseinsatz.
Duitse eigenaar in vlammen opgegaan, en Zanen vreesde
represailles. Als afleidingsmanoeuvre én uit vrees dat hij
naar de Oekraïne zou worden gestuurd, werd hij NSB-
lid.156 Hij beweerde zes maanden lid te zijn gebleven,
maar in werkelijkheid was dat meer dan een jaar.
Op 10 mei 1945 werd Zanen vastgezet en
geschorst als ambtenaar van het hoogheemraadschap
Waterland in afwachting van het onderzoek naar zijn
gedrag tijdens de oorlog. Hij verklaarde voor het Tribu
naal van Alkmaar dat hij het “op enkele punten” wel
eens was geweest met de NSB. Voorts, dat hij tijdens de
oorlog veel illegaal werk had gedaan. Diverse betrokke
nen bevestigden dat. Onder meer had hij onderduikers,
waaronder een Joodse familie in Amsterdam, geholpen.
Zanen assisteerde in het voorjaar van 1945 ook bij het
opstellen van plannen van de illegaliteit om het opblazen
van de Waterlandse Zeedijk te voorkomen, waardoor
Waterland onder water zou komen te staan.
Dijkgraaf A. de Boer van Waterland nam het voor
zijn technisch ambtenaar op. Hetzelfde deden diverse
arbeiders van het hoogheemraadschap en inwoners van
Monnickendam. In april 1946 werd Zanen vrijgelaten. Wel
verloor hij het kiesrecht en zijn baan bij het waterschap.
Merkwaardig was dat het bestuur van Waterland hem ook
niet meer terug wilde hebben, terwijl hij als medewerker
van het waterschap juist een positieve rol had gespeeld
bij het voorkomen van een inundatie. “Zelfs als hij de kans
zou krijgen, dan nog kreeg hij onmiddellijk zijn ontslag”,
schreef dijkgraaf De Boer, die hem eerder had verdedigd.
Zanen moest zijn dienstwoning in het Waterlandhuis ont
ruimen, en dat leverde, naast zijn verzoek om wachtgeld,
veel juridisch getouwtrek op.157
Het Waterlandhuis van het hoogheemraadschap Water
land aan de Zarken 23 in Monnickendam werd aan het
einde van de oorlog door de Duitsers gebruikt om tijdens
een razzia op arbeidskrachten gearresteerde mannen
vast te houden. De arrestanten moesten er met hun
handen tegen de muur wachten op wat er verder ging
gebeuren. Uiteindelijk werd er niemand geëxecuteerd,
naar verluidt omdat de Duitsers zich niet al te gehaat
wilden maken in het zicht van de komende nederlaag.154
Het Waterlandhuis was ook dienstwoning van tech
nisch ambtenaar Cornelis Zanen, maar er is geen enkele
aanwijzing dat hij bij de acties van de Duitsers betrokken
was. Ook niet dat hij contacten had met Duitse officieren,
al werd hij daar na de oorlog van verdacht.155
Wel had Zanen zich in november 1941 aan
gemeld als sympathiserend lid van de NSB, naar zijn
zeggen uit angst voor de Duitsers. In de meidagen van
1940 had hij namelijk leiding gegeven aan het in brand
steken van de Zeilhoek om te voorkomen dat deze jacht
haven van Katwoude voor Duitse spionage zou worden
gebruikt. Bij de brandstichting was een jacht van een
157
158
GEEN SOLDAAT KAN DE POLDER REGEREN!
Het Waterlandhuis aan de Zarken in
Monnickendam, november 2018.
Foto Chris Schaatsbergen.
152
153
154
155
156
RAA, tg. 86.2.014, NHNK, inv.nr. 5, notulen alg. vergadering van 1-12-1943.
Info gebaseerd op Van Loo (1992), 12-22 en www.oorlogsgravenstichting.
nl. Voorts Bruin en Van der Werff (1995), 6 en ‘Engelandvaarders kozen
zee’, Het Vrije Volk, 6-12-1945.
Huurdeman en Josselet (1980), 135.
NHA, tg. 456, KCdK, inv.nr. 494.
NA, tg. 2.09.09, CABR, inv.nr. 9255 (PRA Alkmaar); inv.nr. 20346
(Tribunaal Amsterdam); tg. 2.09.42, STPD, inv.nr. 915.
WA, tg. 1016, hoogheemraadschap Waterland, inv.nr. 59-2, personeels
dossier Zanen. Citaat: NHA, tg. 456, KCdK, inv.nr. 494, brief dijkgraaf
De Boer aan commissaris van de Koningin, 29-1-1947.
Met Arbeitseinsatz wordt bedoeld de veelal gedwongen tewerkstelling
van arbeiders uit bezet gebied in de Duitse oorlogsindustrie.
jg=
F
