Besluit: de Hollandse cirkel
De door Dou verbeterde versie van het meetkruis staat
tegenwoordig bekend als de Hollandse cirkel. Deze
benaming is echter pas van veel later tijd. Dou zelf had
geen behoefte aan een nieuwe naam, laat staan een
chauvinistische, en zijn collega's evenmin. Het hoek-
meetinstrument was een meetkruis of winkelkruis en
dat bleef het. Ter illustratie verwijzen we naar het in
1662 verschenen nieuwe handboek voor landmeters:
De beknopte lantmeetkonst geschreven door de in zijn
tijd eveneens zeer vermaarde landmeter Mattheus van
Nispen uit Dordrecht.7 In dit waarschijnlijk eerste
nieuwe standaardwerk in de Nederlandse taal na de
boeken van Sems en Dou, benadrukt ook deze auteur
het grote belang van een "Instrument genaemt
Winckel-kruys". Uit de daaropvolgende omschrijving
blijkt zonneklaar dat hij een Hollandse cirkel voor
ogen heeft. Geparafraseerd in min of meer zijn eigen
woorden:
Aft. 7. Hollandse cirkel door W.F. Stanley, London 1896. Diameter 34 cm.
Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier, Heerhugowaard.
"een rond werktuig, doorgaans van koper gemaakt
met vier vaste vizieren, twee a twee recht tegenover
elkaar staande, dienstig om op het veld een rechte hoek
af te kunnen zien of op zekere plaatsen loodlijnen
te kunnen trekken' en een 'wijzer die ronddraait om
het center van het kruis, eveneens voorzien van twee
vizieren dienstig om de grootheid van een begeerde
hoek te zien."
Van Nispen laat ook alle andere door Dou
bedachte slimmigheidjes de revue passeren: de op de
rand van de cirkel aangebrachte gradenboog en de
goniometrische schaalverdelingen, het ingebouwde
kompas en de constructie met twee scharnieren om
het geheel goed horizontaal op een stok gepositio
neerd te krijgen. Toentertijd vormde de naamgeving
waarschijnlijk geen probleem, in onze tijd kan die bij
het lezen van oude documenten echter makkelijk tot
misverstanden leiden.
In Holland bleef het door Dou ontwikkelde
apparaat zonder noemenswaardige aanpassingen tot
begin 19e eeuw in gebruik. Pas toen kwamen er betere
24
DOU, LANDMETERS IN RIJNLAND EN HOLLANDS NOORDERKWARTIER, 1600 1680
