'-^L
X'
f>.
•J^Srv
s
C *A
^•V._.
WfcflWPV
-irtï#
«4
laföe' r
Het 'Barx Werck' in de Heerhugowaard. Detail uit een kaart van de onbedijkte Heerhugowaard door Baert Claesz., 1626.
Regionaal Archief Alkmaar.
De naam zelf suggereert dat het om het werk
gaat van de eigenaar of ontginner die de naam Berg
of Berch(t) draagt. Onder werk moet hier worden
verstaan het stuk al of niet omdijkt land waarvan
deze Berg gebruikt maakt. Werk in de betekenis van
bijvoorbeeld bolwerk. Deze mogelijkheid verdient de
voorkeur, omdat we in het eerste deel met een genitief
hebben te maken, het werk van Berg.
De Withmere
De oudste vindplaats voor het woord Withmere is net
als bij Bergeswerk de oorkonde van 1250. Ook van deze
naam is de spelling veranderd in de loop van de tijd,
het is Witsmeer geworden, een enkele keer Witzmeer.
Dat is al vrij gauw gebeurd. De andere naam voor dit
water is Schagerwaard. Deze drie namen geven in kort
bestek een zekere ontwikkeling aan. Withmere betekent
breed water, with is wijd in de betekenis van breed.27
Mogelijk is dat al vrij snel - dat wil zeggen in de loop
van een paar eeuwen - niet langer begrepen, de naam
Witsmeer is in gebruik gekomen.28 Tenslotte is het
water en zijn de oeverlanden zo breed of moerassig
geworden, of stond het land er langs zo vaak en zo lang
onder water, dat het woord waard in gebruik is geko
men, al of niet in navolging van de Heer Hugo Waard.
We spreken van een 'waard' als het gaat om laag langs
water gelegen land dat makkelijk overstroomd kan
worden. Denk aan de uiterwaarden langs de grote
rivieren. Zo werd het ook gebruikelijk om het over de
Schagerwaard te hebben.
In 1607 wordt de Witsmeer verkocht uit
de nalatenschap van graaf Lamoraal van Egmond.
Vervolgens komen de hoge en lage heerlijkheid van
Harenkarspel in handen van Jacob Huygensz van
der Dussen en daarna in die van Johan Basius.29 Dan
wordt er gesproken over de Schagerwaard. In ieder
geval tot 1850 is de Schagerwaard eveneens bekend als
de Witsmeer, zoals blijkt uit een kaart uit het midden
van de 19e eeuw aanwezig in het Regionaal Archief
Alkmaar. Anthonius Metius noemde voor het gemak
van de raadplegers in het begin van de 17e eeuw op de
al genoemde kaart vervaardigd voor de droogmaking
van de Heerhugowaard beide namen: Schager Waert of
Wits Meer.
Ook in de transportregisters van Schagen
worden beide namen enkele malen naast elkaar
gebruikt. In een akte van 31 januari 1588 komen we
bijvoorbeeld tegen: 'De Schagerwart of anders ge-
naempt de Witsmeer' en in een akte van 4 maart 1644
lezen we: binnen onsen banne Schagen] buijten
de Sijtwindt binnen de Ringdijck vande Schagerwaert
ofte Witsmeer (,..)'.30
Er is overigens geen bewijsplaats betreffende
de wijziging van Withmere in Witsmeer. Hoe het ook
zij, er is voldoende aanleiding om te besluiten dat
Withmere en Witsmeer identiek zijn en later bekend
staan als de Schagerwaard, ook al is er zoals gezegd
geen tekst te vinden waarin de namen Withmere en
Witsmeer naast elkaar voorkomen.
Beide namen, Bergeswerk en Withmere, blijken
inderdaad van doorslaggevende geografische betekenis
te zijn. De een, Bergeswerk, vormt de zuidgrens van het
26
DE SCHAGERDAM EN DE ABDIJ VAN EGMOND