ÈiÜli'
DIJKGESCHIEDENIS TUSSEN 1795 EN 1916
DE FRANSE TIJD (1795-1813)
C 11 It U N 1 X G S -
li!"., i. li V.i,
i j|
li11!!'1
Met de inval van de Fransen in de strenge winter
van 1795 maakte de Republiek der Zeven Verenigde
Nederlanden plaats voor een nieuw staatsbestel, de
Bataafse Republiek (1795-1806). Het betekende het
moeizame begin van wat na verloop van tijd 'Neder
land' ging heten.49 De geboorte van de nieuwe staat
gebeurde niet zonder complicaties en de revolutionaire
leuze 'Gelijkheid, Vrijheid en Broederschap'50 verdween
al snel weer naar de achtergrond.
Centralisatiepogingen van het waterbeheer
De oude Republiek was een bond van zeven soeverei
ne gewesten, ieder met een eigen staatsinrichting en
belastingstelsel, waarbinnen stedelijke gemeenschap
pen bovendien gesloten bastions vormden. Het alles
overheersende Amsterdam voorop. Na 1795 kregen
krachten die streefden naar centralisatie de ruimte; zij
wensten een eenheidsstaat waarin één regering in Den
Haag het voor het zeggen had. De voorstanders van dat
idee vond men met name in Holland; de landgewes
ten vreesden dat zij in de nieuwe constellatie moesten
opdraaien voor de enorme schuldenlast die Holland
meebracht. Maar ook in ditzelfde gewest waren er die
de soevereine eenheidsstaat verwierpen als potentiële
onderdrukker.51 Gezien de recente ontsporingen van
de Franse Revolutie in een schrikbewind was dat heel
begrijpelijk. Na een paar uitermate onrustige jaren leek
in 1798 de toekomst hoopgevend. De eerste grondwet
(Staatsregeling) van dat jaar voorzag de nieuwe Ba
taafse Republiek op diverse terreinen van een overwe
gend gecentraliseerd bestuur; ze bleek later de meest
nationale van alle constituties die nog zouden volgen.52
Van de ooit zo soevereine gewesten bleef niets over:
zelfs de grenzen werden (tijdelijk althans) weggevaagd.
Vanzelf ging dat niet: de grondwet kwam pas tot stand
na zeer felle debatten tussen voor- en tegenstanders
van de eenheidsstaat. Voor de aanvaarding ervan bleek
zelfs een (door de Fransen ondersteunde) staatsgreep
nodig. De nieuwe organisatie van het overheidsappa
raat voorzag in door 'agenten' geleide departementen;
de rijksoverheid werd onder meer verantwoordelijk
voor de uitoefening van centraal waterbeheer.53 Deze
taak werd opgedragen aan de 'Agent van Policie en
Binnenlandsche Correspondentie', in de hedendaagse
terminologie: een minister van Binnenlandse Zaken.
Al op 24 mei 1798 vond de oprichting plaats van het
'Bureau van den Waterstaat', een waterstaatskorps dat
een eind moest maken aan de eeuwenlange verbrok
kelde waterstaatszorg en dat de agent moest bijstaan in
de uitoefening van zijn centrale bevoegdheden.54 Aan
het hoofd van dit bureau, dat het beheer ging voeren
aiHjli-HHS niHHV.miti ji
Portret C. Brunings. Iconografisch Bureau/Stichting RKD, Den Haag.
over alle waterstaatswerken die ten laste van de schat
kist kwamen en dat zich vooral richtte op de inspectie
van zee- en rivierdijken en de polders, stond voormalig
inspecteur-generaal van 's Lands Waterwerken in het
gewest Holland, Christiaan Brunings. Hij was de meest
gezaghebbende waterstaatsman in zijn jaren en fel
voorstander van nationaal waterstaatsbeheer.
Door deze maatregelen kwamen de zee
gaten en de grote rivieren onder direct toezicht en
in sommige gevallen zelfs onder direct beheer van
de centrale overheid. Maar daar bleef het niet bij. De
waterschappen werden onder strikt toezicht van de
agent geplaatst, een regeling die na een tweede staats
greep in 1798 enigszins werd verzacht toen de controle
NA, tg. 2.16.06, rapport Goudriaan over de zeegaten van Texel, 1802.
Haitsma Mulier (1996); Brandon en Fatah-Black (2011).
In deze volgorde wordt de bekende trits aanvankelijk in de stukken weer
gegeven, NHA, tg. 2169 inv.nr. 337.
Rutjes (2013), 20; Poell (2005), 445-459. Een van de Hollandse tegenstanders
van de eenheidsstaat was J.H. van Swinden, stichter van Felix Meritis. Zie ook
hierna de kadertekst over C. van der Sterr.
Toussaint (2009), 40-50.
Uitvoerig bij Lintsen (1980), 45-65.
Voor het volgende vooral Bosch (1998), 45-48.
DE HELDERSE ZEEWERING SINDS 1750
23