7. Nog niet zo lang geleden, in oktober van datzelf
de jaar, was ik in Haarlem waar ik met verschil
lende inwoners veel gesprekken heb gevoerd over
de inhoud van mijn Haar lemmer meerhoek en het
bedijken van het Meer. Ik heb daar ook een oude
vrouw bezocht, Angenietjen Jacobs geheten, die
in de Kleine Houtstraat woont. Zij vertelde me dat
haar vader indertijd een stuk land had bij Hillegom,
tegenover de Vennep. Voor dat land, aan de oever
van het Meer, lagen nog twee grote stukken land
die beide tijdens haar vaders leven geheel zijn
weggespoeld.
A
Waterwolf:
de groei van het Haarlemmermeer1
Leeghwater begint het Haarlemmermeerhoek
met een uiteenzetting over hoe dit meer als
een waterwolf grote brokken land en zelfs
hele dorpen verslond. Hij doet dat aan de hand
van vele verklaringen van ooggetuigen. Het
grote Haarlemmermeer was het resultaat van
het samensmelten van drie kleinere meren,
van zuid naar noord het Leidsemeer, Oude
Haarlemmermeer en Spieringmeer. Zowel door
de werking van water en wind als de turfwin-
ning groeiden de meren gestaag. Turf werd
gewonnen door enkele lagen veen af te steken.
Na 1530 kwam het slagturven of de natte turf-
winning op gang waarbij de veenlaag met een
baggerbeugel onder het grondwater tot op het
zand of de klei wordt afgegraven. De op deze
manier gevormde waterpartijen, de dobben of
zwetten, werden slechts door smalle stroken
land of ribben van elkaar gescheiden. De struc
tuur van de oever ging zo totaal verloren.
Rond 1477 werd de laatste strook land tussen
Hillegom, Vennep en Ruigehoek weggeslagen
waardoor het Leidse en Oude Haarlemmermeer
samensmolten. De in de alinea's 3, 8 en 14 opge
tekende herinneringen hebben dus waarschijn
lijk op de situatie van vóór 1477 betrekking.
Uiteindelijk bleef van Vennep alleen het eilandje
Beinsdorp over. In de jaren 1506-1508 werd ook
de landengte tussen het Spieringmeer en Oude
Haarlemmermeer vernield waarmee het grote
Haarlemmermeer gestalte kreeg. Toen ging ook
de oude Heerweg tussen Haarlem en Amsterdam
over Sloten verloren, die in alinea 14 (en moge
lijk ook 13) wordt genoemd.
Door de heersende westenwind hadden
vooral de oostelijke en noordoostelijke oevers
veel te lijden van het water. Het ongeveer 6
km ten zuidwesten van Sloten gelegen dorp
Nieuwerkerk verdween in de tweede helft van
de 15e eeuw in het Haarlemmermeer. De kerk
werd in 1467 naar het noordoosten verplaatst.
In 1502 resteerden van het eerste dorp slechts
twee huizen. Het tweede Nieuwerkerk was
echter ook niet veilig. In 1632 telde het naast
de kerk 28 huizen en besloeg het 174 ha. In
1687 was er nog maar 48 ha en één huis met
vijf inwoners van over. De derde locatie van
het dorp lag bij het gemaal Lijnden en heette
Nieuwerkerk aan de Drecht. Rond 1850 telde
het enkele huizen.
In de alinea's 10 en 12 noemt Leeghwater nog
een ander weggespoeld dorp, Rijk of Rietwijk.
Dit lag ongeveer 3 km ten zuidwesten van
Sloten. Reeds in 1445 kreeg het dorp vrijstelling
van de omslag van het Hoogheemraadschap van
Rijnland voor 200 morgen weggeslagen land.
Rijk werd rond 1600 opgegeven. Na de droog
making van het Haarlemmermeer halverwege
de 19e eeuw werden de fundamenten van de
kerktoren in de meerboden! teruggevonden.
51
Lutke-
1506-1508
Oude Haarle
/r circa 1477
mdo'p
ZU'il Vennep
of h
Ruige Hoek
uuae wetering
I Water circa 1250; oeverlijn op basis
van projectie
Uitbreiding tussen 1250 en 1544;
oeverlijn op basis van teksten
Uitbreiding tussen 1544 en 1740;
oeverlijn op basis van kaarten en teksten
Uitbreiding tussen 1740 en de droogmaking in
oeverlijn topografisch exact
Open water
Bebouwde kom
t Doorbraak
I I Ringdijk
1 Dit kader is gebaseerd op Van der Aa dl. 8, p. 141; De Bont
2008, pp. 431-440, 451-454; Kort 1997, p. 6; Van Dam 1998,
pp. 63-64, 68-69, 71, 97; Staring 1856, p. 23; Van Tielhof, Van
Dam 2006, pp. 71-75, 103, 122-124, 164-166.
Reconstmctiekaart van de ontwikkeling van het
Haarlemmermeer. Overgenomen uit Van Tielhof en
Van Dam, Waterstaat in stedenland (2006).
Leeghwater en het Haarlemmermeer
