De IJzeren Oostkaap op Texel
Texel heeft met de gietijzeren Oostkaap een bijzonder monument. Al meer dan vier eeuwen wijst op die plaats een
kaap de weg aan zeevarenden. Bovendien stond de kaap aan het begin van een technische innovatie. Gebmikelijk was
om de kaap van hout te maken. Het is algemeen bekend dat Quirijn Harder de kaap ontwierp, maar in de verschil-
lende beschrijvingen die van het monument bestaan en deels op internet staan, zijn een aantal details niet correct
weergegeven. Zo is de kaap in 1854 ontworpen, maar in 1855 gebouwd, het scherm pas in 1947 verdwenen, heeft er
nooit een licht op de kaap gestaan en bovenal is deze nooit verplaatst. Maar het allerbelangrijkste is natuurlijk dat al
meer dan vier eeuwen op die plaats een zeekaap staat. Alle reden om eens aan dit monument nauwkeuriger aandacht
te geven.
Zeekapen
Reeds in de Middeleeuwen zetten handelssteden als
Hamburg, Bremen, Emden, Groningen en Kampen
kapen en bakens neer in het waddengebied om de
scheepvaart tot steun te zijn. Een kaap was in feite een
constructie waarmee een herkenbaar scherm of hekwerk
omhoog gehouden werd, zodat deze van verre herken
baar was. Twee kapen samen of een kaap en een toren in
een lijn vormen een lijn waarop goed genavigeerd kan
worden, of waarmee de ton bij de ingang van een geul
gevonden kan worden. Vanwege het verplaatsen van de
geulen in de zeegaten moest de locatie van kapen regel-
matig worden aangepast zodat ze de juiste richting bleef
aangeven. Bij twee kapen was een aangewezen als de
loper. Deze werd zo nodig afgebroken en op een andere
plaats weer opgebouwd. Soms ook diende een kaap
enkel als waarschuwing voor ondiepten. Met dat doel
werd er in 1853 bij De Koog een scherm geplaatst. De
Fragment uit een zeekaart van Willem Jansz. Blaeu, ca. 1623:
De Tesselstroom met de gaten van 't Marsdiep. De Oostkaap in
een lijn met de korenmolen van Molenbuurt, tussen De Waal
en Oosterend. (Ontleend aan Walsmit)
duinen waren hier zo hoog dat enkel het scherm vol-
stond. Een kaap kon ook een afgebroken gebouw vervan-
gen waarop genavigeerd werd. De kapen waren
gebouwd van hout, zo mogelijk eikenhout, maar soms
ook van grenenhout. Na enkele decennia, afhankelijk van
het gepleegde onderhoud, was een kaap vervallen en
werd er een nieuwe van doorgaans dezelfde hoogte en
afmetingen gebouwd.
Op Texel werden meerdere kapen rondom het Marsdiep
opgericht. Al voor 1608 werd er ook de Oostkaap opge-
richt, zo blijkt uit de kaart van Willem Jans Blaeu in zijn
atlas Licht der Zeevaart. De kaap was opgesteld door de
stad Enkhuizen die in 1574 van Prins Willem van Oranje
de zorg voor de betonning en bebakening van de Zuider
zee en bijhorende zeegaten Marsdiep en Vlie had gekre-
gen. De Prins had dit recht aan Amsterdam onttrokken,
omdat de grote stad de koning van Spanje trouw was ge-
bleven. De Oostkaap vormde aanvankelijk met de molen
SfL A.
Situatietekening van de Oesterhaven met het bovenaanzicht
van de voorganger van de IJzeren Kaap nabij Oosterend
(in: Duinker, pag. 97)
tMunh
Nummer 109, december 2013
Historische Vereniging Texel
5
