roman van Ernst Claes, opent de zanger met
een soldatenlied, gevolgd door een
vrijersliedje en afgesloten met een droevig
lied over het kind van de grote keizer
Napoleon, dat op zoek gaat naar zijn op Sint
Helena verbannen vader.
Het repertoire van de straatzangers was zeer
uitgebreid. Alles wat maar enigszins
nieuwswaarde had of het publiek kon
ontroeren, werd in een lied verwerkt. De
liederen werden gezongen op herkenbare
melodieën, die door de beperkte
mogelijkheden van de begeleidende
instrumenten ronduit simpel waren. De
zanger gebruikte niet bij elk lied een roldoek.
Het ene lied leende zich nu eenmaal meer
voor een visuele verbeelding dan het andere.
Afgaande op de vele volksprenten uit de
negentiende eeuw moeten dit vaak liederen
over moord en doodslag zijn geweest. Want
op vrijwel alle prenten worden ze als zangers
van dit genre afgebeeld met bijschriften als
'De toedracht van een wreeden moord, wordt
hier al zingende gehoord'.
Gebruiksartikel
Hoewel we bij het roldoek te maken hebben
met een zeer lange en rijke traditie, zijn er
maar zeer weinig originele doeken bewaard
gebleven. Een inventarisronde langs de
cultuurhistorische musea in Nederland
leverde slechts 18 exemplaren op. Van deze
achttien zijn er vier replica's van oudere,
verloren gegane exemplaren. Van twee
roldoeken is het zeker dat ze nooit echt door
straatzangers zijn gebruikt, maar alleen op
feesten en partijen zijn vertoond. Wat er dan
nog overblijft, is slechts een topje van de
ijsberg, waarvan we niet eens weten hoe groot
die ooit is geweest. De verklaring hiervoor is
simpel. Net als zoveel andere artefacten uit de
volkscultuur waren roldoeken
gebruiksvoorwerpen met een geringe
geldelijke en kunsthistorische waarde. De
cultuurhistorische waarde ervan werd pas
ingezien, toen al een groot deel verdwenen
was.
Rechthoekige lap
Toch kan er wel het een en ander worden
afgeleid uit de bewaard gebleven doeken.
Bijvoorbeeld over het uiterlijk. Vrijwel alle
roldoeken bestaan uit een grote, rechthoekige
lap die ongeveer twee keer zo hoog als breed
is, waaraan zowel boven als onder een lat is
bevestigd. De lap is van linnen. De
roldoeken, die op de jaarmarkt of kermis de
aandacht van het publiek moesten trekken,
zijn doorgaans zeer kleurrijk en voorzien van
fraaie titels. Enkele hebben in het oog
springende randversieringen.
De doeken hebben het uiterlijk van een
stripverhaal. Ze zijn verdeeld in vakken,
waarin de belangrijkste scènes uit het lied
staan afgebeeld. Het aantal vakken verschilt.
Op de bewaard gebleven lappen staan er
meestal zes tot tien. Zelden zestien tot twintig
afbeeldingen. Soms staat de tekst van het
couplet er onder. Op de meeste is dit niet het
geval en dat is begrijpelijk; de zangers leefden
immers van de verkoop van de liedteksten.
De roldoeken zijn doorgaans op een zeer
naïeve manier beschilderd, hetgeen er op
duidt dat de straatzanger zelf zijn smartlap
vervaardigde. Ondanks de gebrekkige
schildertechniek hebben de afbeeldingen een
grote zeggingskracht, omdat het een en ander
flink dik wordt aangezet. Bij het geliefde
moord- en doodslagthema spuit het bloed
steevast in enorme stromen uit het arme
slachtoffer. En ook de laatste afbeelding van
deze smartlappen, waarin onder het motto
'misdaad loont niet' meestal een ijselijke
afbeelding van de geëxecuteerde moordenaar
te zien is, laat niets te raden over. Dergelijke
afbeeldingen moeten het dramatische effect
van de liederen enorm verhoogd hebben.
Echter, naast moord en doodslag zijn ook het
soldaten- en zeemansleven populaire thema's.
Hun 'vrije' leven vol avonturen, dat zich
7
