ECHTE SMARTLAPPEN
ZIJN VAN TEXTIEL
Wie zich in de geschiedenis van het roldoek
verdiept, komt terecht in de bonte wereld van
acrobaten, berentemmers, goochelaars,
dansers en andere vertierbrengers die in
voorgaande eeuwen stad en land afreisden
om het publiek te vermaken. Tot dit
rondtrekkende circus behoorden ook de
straat- of marktzangers, die met hun liedjes
over vreemde minnegevallen, gruwelijke
moorden, rampen en historische
gebeurtenissen graag geziene gasten waren op
jaarmarkten en kermissen.
Banckelsanger
In de bagage van deze rondtrekkende
artiesten bevonden zich steevast de
materialen voor de bouw van een eenvoudig
podium. Het was zaak om op drukke
jaarmarkten goed zichtbaar en hoorbaar te
zijn voor het publiek. Aan het gebruik van
dergelijke verhoging danken de straatzangers
de uit het Duits overgewaaide benaming
Banckelsanger.
Een eenvoudig instrument hoorde ook bij de
standaard uitrusting. Het populairst was het
portatief of buikorgel. Maar op afbeeldingen
is te zien dat ook de viool, de fluit en zelfs de
harp werden gebruikt.
De belangrijkste bron van inkomsten voor de
straatzangers was de verkoop van de teksten
van de gezongen liederen. Deze werden op
kleine, zogenaamde 'vliegende blaadjes'
gedrukt en waren vaak voorzien van
eenvoudige illustraties.
Smartlap of roldoek
Een ander onmisbaar attribuut was de
smartlap. Dit grote, beschilderde doek werd
aan een hoge paal gehangen om de aandacht
van het publiek te trekken. Op het doek
stonden de belangrijkste scenes uit een lied
afgebeeld, die de zangers tijdens de
voorstelling met een stok aanwees. Om de
doeken gemakkelijk mee te kunnen nemen,
waren ze oprolbaar, vandaar de naam
'roldoeken'.
Hoe oud het gebruik van het roldoek is, valt
moeilijk te achterhalen. Reeds op
zeventiende-eeuwse prenten treffen we
rolzangers aan. Oude afbeeldingen zijn
overigens schaars. De meeste Nederlandse
prenten en schilderingen dateren uit het
midden van de negentiende eeuw, hetgeen
aangeeft dat de traditie toen nog springlevend
was.
Eén van de fraaiste voorstellingen van het
optreden van een roldoekzanger is een
zilveren miniatuur, die zich in de collectie van
het West-Fries Museum in Hoorn bevindt en
waarop de datering 1863 is te lezen. We zien
de rolzanger met een Commedia del Arte
achtige puntmuts achter zijn buikorgel staan,
met een lange stok wijzend op het roldoek,
waarop blijkens de titel episoden uit het lied
'Het vrouwtje van Stavoren' staan afgebeeld.
Terwijl de man het lied ten gehore brengt,
zien we de vrouw venten met de liedbladen
en met de pet rondgaan. Wat in dit miniatuur
mooi tot uitdrukking komt, is dat bij het
optreden van de straatzanger de gehele
familie werd ingeschakeld. Anton Pieck heeft
dit familiebedrijf in 1979 in een prachtige
aquarel vastgelegd.
Repertoire
Roldoekzangers waren te vinden op drukke
jaarmarkten, marktpleinen, kermissen en
andere gelegenheden waar veel mensen
kwamen die op zoek waren naar vertier.
Nadat hij zich geïnstalleerd had, verzamelde
de straatzanger publiek om zich heen door
luidkeels in sappige bewoordingen zijn
liederen aan tebevelen. Wanneer er
voldoende toehoorders waren, startte de
voorstelling, waarin meerdere liederen achter
elkaar werden gezongen. In 'De Witte', een
5
