DE ZES ZUIVELFABRIEKEN VAN HEERHUGOWAARD
Zes zuivelfabrieken heeft Heerhugowaard gehad. Ze
draaiden niet allemaal tegelijk. De eerste was De
Goede Hoop aan de Kerkweg in Veenhuizen, die be
gon in 1889. Excelsior aan de Middenweg bij de spoor
wegovergang was de laatste, die eindigde in 1981.
In volgorde van oprichting zijn dit alle zes fabrieken:
De Goede Hoop, De Kroon aan de Stationsweg, Vita
Nova aan de Middenweg, De Volharding aan de
Middenweg, Ons Belang aan de Rustenburgerweg en
Excelsior. Kaas maken van boerenmelk uit de nabije
omgeving vormde lange tijd de hoofdmoot van de
werkzaamheden.
Bijna al deze ondernemingen waren klein, naar de
maatstaven van nu. Alleen Excelsior groeide stevig.
Deze fabriek bestond dan ook het langst, 69 jaar. Een
groot verschil met De Volharding. Die sloot al na tien
jaar de deuren.
Dit artikel geeft een indruk van de plaatselijke zuivel-
historie. Het herinnert aan de tijd dat Heerhugowaard
een agrarisch dorp was met nauwelijks zesduizend in
woners. Het aantal melkveehouderijbedrijven is nu
bijna op vingers van een hand te tellen.
Uitgeweid
Als verslaggever van het Noordhollands Dagblad schreef ik in
1996 en 1997 over verdwenen zuivelfabrieken in de regio
Alkmaar. In de serie Uitgeweid belichtte ik 55 fabrieken, inclu
sief die in de Beemster en de toenmalige gemeenten
Harenkarspel en Obdam. Aanleiding voor de rubriek Uitgeweid
was dat 1996 was uitgeroepen tot Jaar van het industrieel erf
goed.
In Heerhugowaard zijn alle zes fabrieksgebouwen verd
wenen, maar op veel andere plaatsen zijn de panden be
waard gebleven. Onderstaand artikel is gebaseerd op de
afleveringen over Heerhugowaard. Over dit onderwerp
verzorgde ik afgelopen voorjaar een lezing in poldermu
seum Het Oude Gemaal.
Eerst een korte algemene inleiding over de opkomst eind
negentiende eeuw van de fabrieksmatige bereiding van
kaas. Op het platteland ontstonden na 1880 er veel kaas
fabriekjes op coöperatieve grondslag. Plaatselijke boeren
sloegen de handen ineen. Tot dan werd kaas gemaakt op
de eigen boerderij.
Het zelfkazen was voor boerinnen een zware taak.
Fabrieksmatige productie werd mogelijk door de
uitvinding van de centrifuge. Door deze ontwik
keling kon een gewenst percentage vet worden
verwijderd uit de melk.
Hoe lang heeft het zestal in Heerhugowaard be
staan? De oudste - De Goede Hoop - draaide 28
jaar, van 1889 tot 1917. De Kroon hield het aan
zienlijk langer vol: 47 jaar (van 1892 tot 1939).
Bij Vita Nova was dat 36 jaar (1894-1930), bij
De Volharding 10 jaar (1902-1912), bij Ons
Belang 11 jaar (1911-1922) en bij Excelsior 69
jaar (1912-1981).
DE GOEDE HOOP (1889-1917)
Nu zetten we de schijnwerper op de fabrieken af
zonderlijk. Bij de start in 1889 trokken de initia
tiefnemers van De Goede Hoop Cornelis Veen
aan als kaasmaker. Hij bleef dat tot zijn dood in
1911. De oprichters van de coöperatie aan de
Kerkweg in Veenhuizen waren boeren en de
plaatselijke kastelein, Nanne Groot. Zij zorgden
voor het startkapitaal. Luitje Appel, getrouwd
met een burgemeestersdochter, stak het meeste
geld in de gezamenlijke kaasbereiding. Hij werd
eigenaar voor 30/130 deel.
Veehouders uit Veenhuizen en directe omgeving
voerden zelf hun melk aan. Vaak namen zij wei
mee terug. Dit restproduct van de kaasbereiding
had twee dagen staan romen in de weibakken in
de kelder. Na afroming kon het worden gebruikt
als veevoer. Soms was er voor de laatste boeren
geen wei meer. Kaasmaker Veen en zijn perso
neel hadden een oplossing voor dit probleem. Zij
mengden wei met water voor een grotere hoe
veelheid. Deze truc werd natuurlijk ontdekt en
Tekst: Ed Dekker
Beeld: Stichting Den Hitygen Dijck/Poldermuseum,
Regionaal Archief Alkmaar en Ed Dekker
De Kerkweg in Veenhuizen, met links De Goede Hoop, 1903. Hier
begonnen plaatselijke boeren in 1889 met de fabrieksmatige produc
tie. Het was de eerste kaasfabriek in Heerhugowaard.
