Een bijzonder instrument
In de loop van de tijd heeft men deze instrumenten veel
vuldig verbouwd, waardoor het originele karakter ver
loren ging.
Speeltafel met blik op de registers en de tractuur van de
klavieren (foto Dick Barten)
De orgelbouw in Gottsbüren en de Eulers
Meer dan 300 jaar lang heeft men in het dorp Gottsbü
ren orgels gebouwd. Zoals gebruikelijk ging het ambacht
over van vader op zoon of de leerling, die met de doch
ter of weduwe van de baas trouwde. Achtereenvolgens
waren sinds 1625 de families Kohlen, Heeren en Euler
als orgelbouwers werkzaam. Voor ons zijn van belang de
gebroeders Friedrich Wilhelm en Heinrich Ludwig; zij
bouwden dit orgel en kwamen in 1888 te stemmen en te
controleren of alles in goede staat was.
De familie Euler heeft diverse orgels voor export
gebouwd. Helaas zijn door een brand alle gegevens ver
nietigd. Hout was in ruime mate voorhanden. Gottsbüren
ligt aan de rand van het Reinhardswald, dat een ruime
hoeveelheid van het nodige dennen- en eikenhout ople
vert. Tot 1910 bleven de Eulers in Gottsbüren. Volgende
generaties bleven tot 1994 orgels bouwen, maar maakten
geen instrumenten meer volgens de bouwwijze die nog
in Broek werd toegepast.
Het transport
Waar haalde schipper Pielkenrood het orgel op?
Net zoals bij de aanzet voor de bouw ontbreekt ook hier
de documentatie. Als hij het orgel in één van de Rijn- of
Ruhrhavens ophaalde, moet het per as of per trein daar
heen zijn gebracht.
In Gottsbüren kent men nog een verhaal over Heinrich
Stübener, die zijn oom in 1856 vergezelde om met paard
en wagen een Euler-orgel naar Amsterdam te brengen.
Het beviel Heinrich zo goed in Amsterdam, dat hij ach
terbleef en zijn oom vergeefs naar hem zocht.
Heinrich werd eerst laarzenknecht in een hotel; later
werd hij soldaat in het Nederlands-Indisch leger. Pas na
vele jaren kwam hij met 21 kinderen terug in Hessen.
Het orgel.
Het instrument is voor een zeer groot gedeelte nog ori
gineel. De reparaties en wijzigingen in 1946/47 en 1969
betroffen het pijpwerk van vier registers en het aanbren
gen van een kantsleep waardoor het tweede manuaal
drie stemmen meer verkreeg.
De diagonale tractuur van het pedaal en tweede klavier
(foto Dick Barten)
Ook de balustrade is door de Eulers gebouwd. Men moet
de situatie goed hebben opgemeten, want de grootste
pijp achterin het orgel heeft slechts een paar centimeter
ruimte onder het dak van de kerk.
De overbrenging van toets naar pijp gebeurt mechanisch,
door middel van hefboomwerking. Opmerkelijk is de
diagonale tractie vanuit het tweede klavier en pedaal.
Volgens Schlechta was dit een veel voorkomende bouw
trant bij Euler.
Monumentendag....ga eens kijken!
Vanzelfsprekend kunt u het orgel horen in de kerkdien
sten. Voor mensen die niet ter kerke gaan, is de monu
mentendag een geschikt moment om kerk en orgel te
bekijken.
Bronnen:
Karl Wörner - Orgelbau in Gottsbüren - Gottsbüren 1986,
Arbeitsgemeinschaft Heimatgeschichte
Peer Schlechta - Daten und Dokumente zur Geschichte der
Heeren/Euler-Orgel in der Wallfahrtskirche zu Gottsbüren
- Gottsbüren 2003, Arbeitsgemeinschaft Heimatgeschichte
C.J. Balder - artikel op de website van de Nederlands Her
vormde Kerk - www.nhk-bol.nl/orgel.html
Oktober 2006
9