HERDENKING
JOODSE
ALKMAARDERS
In de stad verschenen
toen de Laat, de
Nieuwesloot en de
Breedstraat als water.
Jolanda Jansen
d. Reconstructiekaart van Alkmaar rond 1400.
2.
3.
4.
5.
Op 5 maart was het tachtig jaar geleden dat de
Alkmaarse joodse gemeenschap gedwongen werd om
huis en haard te verlaten. Daarom komt er een monument
op het Stationsplein1. Het is ontworpen door Niko Hoebe.
Het bestaat uit 180 zuilen. Elke zuil staat symbool voor
een persoon die op 5 maart 1942 op de trein stapte.
Zo’n kleine honderd jaar later, rond 1400, is de waterhuis
houding rond en in de stad aangepast aan nieuwe
behoeften zoals de bescherming tegen hoogwater en de
zorg voor afwatering. Zo stopt de Die vanuit het zuiden
bij de Vijversloot (‘t Vijvertje) en staat zij niet meer
in verbinding met de Rekere (Mient). De Mient buigt
nu naar het oosten af via de dan nieuwgecreëerde
Verdronkenoord. Hoe de Voormeer zich in de loop van de
tijd precies ontwikkelde in het oostelijke deel van stad is
niet met zekerheid te zeggen. De gevolgen van de
verschillende overstromingen in die eeuwen zijn (nog)
niet precies in kaart te brengen.
In de stad verschenen toen de Laat, de Nieuwesloot en de
Breedstraat als water. In de loop van de tijd verdwenen
deze weer. De vestinggracht buigt als verlengde van de
Vijversloot in zuidelijke richting naar de huidige Singel
en loopt evenwijdig aan het (Groot en Klein) Nieuwland.
Op de kruising van de vestinggracht met het Nieuwland
is een brug met een poort (Nieuwlanderpoortbrugge) te
zien, de huidige Popmansbrug. Bruggen verschenen ook
bij de nu gedempte Laat ter hoogte van de Koorstraat en
de Schoutenstraat en de gedempte Nieuwesloot bij de
Hoogstraat. Het Nieuwland, brug en poort, zijn onderdeel
van de Voormeerdijk, de zuidelijke dijk van de Voormeer.
het verlengde van de Langestraat, die er eind 14e eeuw
over de Mient lag. In september 1500 kreeg Alkmaar
toestemming om geld te lenen van het kerkbestuur om
onder meer deze zeer vervallen houten brug over de Mient
te vervangen door een stenen brug, de huidige Gewelfde
Stenenbrug. Daarop kon de vismarkt worden gehouden5.
De poort bij Torenburgbrug is verdwenen. En de oude
sluis bij de Kaarsemakersgracht werd vervangen door de
Kwakelsluis aan de overkant van de Vestgracht (huidige
Noordhollandsch Kanaal) en over de Kaarsemakersgracht
komt de Bokkebrug.
In het volgende deel bekijken we bruggen in Alkmaar,
vanaf de kaarten gemaakt vanaf 1560 tot en met 1780,
in de alsmaar tot aan de Boom- en Schermerbrug
uitbreidende stad.
Op het monument staan ook de namen van leden van de
familie Prins. In het volgende artikel van Marjanne Kloeg
een uitgebreid overzicht van deze Alkmaarse familie.
De geschiedenis van deze joodse familie begint rond
1830 en de verhalen van de verschillende familieleden
eindigen vrijwel allemaal vlak voor, of tijdens de Tweede
Wereldoorlog. Het artikel beschrijft ook hun positie in de
samenleving en geeft daarmee een beeld van de joodse
samenleving in Alkmaar als geheel.
De geschiedenis van de joodse gemeenschap in Alkmaar
gaat terug naar het jaar 1602. Dan wordt een stuk grond
aangekocht van Alkmaarder Johan de Nachtegaele in de
omgeving van Schoorl om een joodse begraafplaats te
vestigen. In Kaddiesj voor Joods Alkmaar2 is te lezen dat
zeer waarschijnlijk direct na de aankoop van deze grond
de eerste Joden zich in Alkmaar hebben gevestigd.
In het jaar 1744 wordt de joodse gemeenschap vrijheid
van godsdienst verleend en vestigden zij een synagoge
in een woning aan de Paternosterstraat. In 1792 gaat de
gemeente over tot aanschaf van een pand aan de
Hofstraat, de joodse gemeenschap draagt wekelijks
geld af om de schuld af te lossen. Tijdens de viering van
het 125-jarig bestaan van de synagoge in Alkmaar, in het
jaar 1933, wordt stilgestaan bij de situatie van de joodse
gemeenschap in Duitsland. Er heerst angst dat die
toestand overslaat naar Nederland. Die vrees wordt
werkelijkheid. Al vrij snel na het uitbreken van de oorlog
volgen de eerste maatregelen tegen de Joden.
Er vertrekken 180 joodse Alkmaarders naar Amsterdam,
het kaartje voor de trein moeten zij zelf betalen. Er staat
een aantal Alkmaarders op het stationsplein om hun
stadsgenoten gedag te zeggen, onder wie de vrouw van
burgemeester Van Kinschot. Er zijn op dat moment 213
joodse Alkmaarders geregistreerd.
“Het stormt en sneeuwt. Om 10:00 rukken de
politieautoriteiten uit om de Alkmaarse Joden naar
Amsterdam te dirigeren. Per persoon mogen maximaal
twee koffers worden meegenomen. Als de joodse
ingezetenen hun huizen verlaten nemen agenten de
sleutels in ontvangst. De huisdeuren worden verzegeld.
De treinen vertrekken om 12.13 en 14.13.”3
1. www.alkmaar.nl/pers/namenmonument-op-het-stationsplein/
2. Kaddiesj voor Joods Alkmaar. J. D. Kila. 1992
3. Alkmaar 1940-1945. Kroniek van de bezettingsjaren.
Jan van Baar Gerrit Valk, april 1995.
Het ontwerp
van Niko Hoebe
voor het
Namenmonument.
Illustratie Niko
Hoebe - Notonly
Cordfunke (1972) p69-77,1995 en 2003,
Diverse opgravingen 1970.
Bitter, P. (2002) Graven en begraven, p
76,78, Topografische reconstructie p77.
Bitter, P. e.a, Reconstructiekaarten 1200,
1325 en 1400. Gemeente Alkmaar, afdeling
monumentenzorg en archeologie.
Bitter, P. (2016) Schaven aan Alkmaar25
jaar archeologisch onderzoek in beeld p108
Stadsarchief nr. 48, Inv. nr. 654 NL-
AmrRAA 10.1.1.001.
TEKENING d. ALKMAAR 1400
Op de reconstructiekaart van rond 1400 is de eerste
aanzet van het Verdronkenoord te zien en het Luttik
Oudorp is meer op zijn huidige plek komen te liggen.
Beiden zijn aangegroeid tot aan waar nu de Sint
Annastraat ligt. Dat dit nieuwgewonnen land van belang
was, blijkt uit de aanwezigheid van een houten brug in
GROEI VAN GEMEENSCHAP
Uit een volkstelling in 1810 blijkt dat er in dat jaar, op een
inwonersaantal van 7606 Alkmaarders, 81 Joden zijn (voor
de joodse gemeenschap worden de inwoners uit de
Egmonden, Schagen en Zuid-Scharwoude ook mee
genomen). In de jaren daarna groeit de gemeenschap
naar 165 leden in 1824, in 1840 zijn er 187 leden en in
1850 zijn er 232 joodse inwoners in Alkmaar.
VERTREK VAN EEN GEMEENSCHAP
In februari 1942 krijgen de joodse inwoners van Alkmaar
bezoek van een ambtenaar onder begeleiding van
een politieagent. Hij maakt een inventarisatie gemaakt
van alle goederen, kleding en meubilair. Kort daarop, in
de eerste dagen van maart, krijgen zij te horen dat ze op
5 maart naar Amsterdam moeten vertrekken.
NOTEN
1.
