DE STAD ALKMAAR EN HAAR OVERHALEN
Maar voor betere prijzen voeren steeds meer schuiten het
Zeglis voorbij om naar Amsterdam of naar Haarlem te zeilen.
Gerard Sijm
Van bovenaf gezien is West-Friesland een lappendeken van grote en kleine polders, omringd door dijken en
ringvaarten. Tot een kleine eeuw geleden ging zo goed als alle personen- en vrachtvervoer over sloten, kanalen,
waterlopen en ringvaarten. Verharde wegen waren onbekend en houten schuiten waren gemakkelijk gemaakt.
Om per schuitje van A naar B te komen waren er sluizen en overhalen in en over de dijk aangebracht. In vroeger
tijden werden bij voorkeur overhalen gebouwd, omdat het kerend vermogen van de dijk dan niet werd aangetast
en de schuitjes klein en licht waren. Iedereen kent nog wel het kinderrijmpje Schuitje varen, theetje drinken - va
ren naar de overtoom - drinken zoete melk met room, maar wat is een overtoom of overhaal?
Een overtoom of overhaal bestaat uit een dikke houten
as, aangedreven door een groot wiel, die op het hoogste
punt van de dijk staat. Om de constructie is een lijn
bevestigd, die het schuitje over de dijk trekt. In
West-Friesland zijn er veel overhalen geweest, tot wel
vijftig stuks. Vooral de overhalen over de Omringdijk
waren veelal van zeer oude datum. Deze stonden
bijvoorbeeld ter hoogte van Enkhuizen, Broekerhaven,
Hoorn, Rustenburg en Avenhorn. Daarnaast waren er
natuurlijk ook de overhaal van Jan Boyes in de noord
westhoek van de Schermer en de fraai gelegen overhaal
van Franges, direct benoorden de stad Alkmaar.
Vervoer over water was voor de West-Friezen even
vanzelfsprekend als eten of slapen. Het was de meest
democratische wijze van vervoer, aangezien zo goed
als iedereen zich een houten schuitje kon permitteren.
De timmerman maakte voor weinig kosten een schuitje
en een paard of wagen was in dat geval niet nodig. Ook
vanwege het feit dat de weinige (dijk)wegen in de winter
veranderden in onbegaanbare modderpoelen, was
een paard en wagen van geen nut. Nee, als de oogst van
het land werd gehaald ging dat per schuit, net als de
koeien, het hooi, maar ook verhuizingen, aanvoer van
bouwstoffen en zelfs bij begrafenissen werden schuiten
ingeschakeld.
Tot ongeveer 1500 woonden in de stad Alkmaar een flink
aantal schippers en vissers. In de grote meren als het
Schermermeer en de Waert en in kleinere meren
rondom de stad werd veel vis gevangen voor de stedelin
gen. Na inpoldering van al deze meren werd de stad het
middelpunt van een agrarische omgeving. Het werd een
marktstad voor zuivel, groenten en al wat het land
voortbracht. Een bescheiden maar veelzijdige nijverheid
ten behoeve van de boeren ontwikkelde zich binnen de
muren van de stad. Ten voordele van de stad als markt
stad, was het door de regenten zo geregeld dat belang
rijke vaarten, dijken en dammen, bruggen en sluizen in
de ruime omgeving eigendom werden van de stad. En
als dat niet het geval was, was zij onderhoudsplichtig en
hielden de regenten zodoende alle touwtjes in handen
om als marktcentrum maximaal profijt te kunnen halen.1
Een vroeg voorbeeld van het ingrijpen van de stadsrege
ring gebeurde bijvoorbeeld in 1507. In de Huigendijk,
ter hoogte waar nu het museum van Heerhugowaard is
gesitueerd, stond voor de inpoldering van de Waert een
overhaal van de weduwe Jan Boyes. De Huigendijk
bestond uit een smalle landengte tussen Sint Pancras en
Rustenburg. Het stukje land voorkwam dat bij storm het
water niet te veel opgestuwd werd aan noordzijde van de
Waert of aan de zuidzijde van het Schermermeer. De
schuiten met boerenhandel zeilden vanuit Langedijk en
de Niedorper Verlaat over de open Waert naar deze
overhaal en verder over de Schermermeer naar Alkmaar.
Maar voor betere prijzen voeren steeds meer schuiten
het Zeglis voorbij om naar Amsterdam of naar Haarlem
te zeilen. Dit was zeer tegen de zin van de stad. Voor haar
bestaan als centrum van handel was het noodzakelijk
om alle handel uit de wijde omtrek binnen haar muren
te laten plaatsvinden. Het was daarom in het belang van
74 - OUDALKMAAR
V
Gezicht op de stad vanaf Sint Pancras, links De Veert.
Creatieve tekening uit 16e eeuw van de ommuurde stad en de polder van
Oudorp. Met afbeelding van de overhaal Franges.
Zeilende landman in de polder 17e eeuw.
