Je bent een deel van alles
bij je leven en alles blijft
bestaan wanneer je sterft.
De laatste begravingen
waren in 1830. Daarna
kwam er een algemeen
verbod op begraven in
woongebieden.
Het eerste ontwerp met een lage stenen muur.
EEN NIEUW ONTWERP
Allereerst is de mening gevraagd van de eigenaar van
de kerk en het kerkhof, de Stichting tot Behoud van
Monumentale Kerken in Alkmaar. Het stichtingsbestuur
reageerde direct positief. Vervolgens zijn ideeën
verzameld tijdens een inloopavond en een meedenk
sessie. Samen met de kennis uit oude prenten zijn deze
verwerkt tot een nieuwe situatieschets. De raad stelde
voor om aan de voorzijde van het kerkhof op symbolische
wijze een stenen muur terug te brengen. Deze wens
kreeg dan ook de nadruk in de eerste gesprekken.
Kunstenaar Jan Hoek liet zich inspireren door historische
bronnen en zijn schets is verwerkt in het eerste ontwerp.
VAN 'SCUTTINC' TOT MUUR
Hoe groot het kerkhof precies was en wanneer en hoe
het terrein ommuurd is geweest, is niet duidelijk.1
Er is een aantal prenten bewaard waaruit een redelijk
beeld is te krijgen van de situatie. In het Parochiearchief
komt in 1491 een 'scuttinc bij het kerckhof ter sprake. Er
stond in die periode blijkbaar nog geen 'muijre'. Enige
vorm van omheining zal niet overbodig zijn geweest in
een stad met straathonden en andere loslopende (wilde)
dieren. De kerk had niet voor niets zogeheten honden
slagers in dienst.
Kerkhoven stonden ook bekend als stortplaats voor afval.
Zeevaarder Frederik de Houtman ondervond hier overlast
van, toen hij naast de kerk kwam wonen. Zijn ongenoe
gen is zelfs in de archieven terechtgekomen.2 De Hout
man kocht hier in 1613 het grootste huis met de grootste
tuin en werd naaste buur van de 'camers' van de paro
chiekerk. Een jaar later verwierf hij nog een naastgelegen
stal en wagenhuis. Omdat Houtmans boomgaard aan
het kerkhof grensde, verzocht hij 13 jaar later de vroed
schap om het kerkhof af te sluiten. Zien we deze muur
op de prenten? Ook vroeg hij toestemming om een straat
aan te mogen leggen langs zijn eigen erf en om de kerke-
kamer naast het klokhuis af te mogen breken. In ruil hier
voor zou hij langs de straat nieuwe huizen bouwen. En zo
ontstond in 1627 de Kerkstraat, die nog lange tijd bekend
stond als het Houtmanstraatje. Houtman zelf stierf nog
datzelfde jaar en werd begraven in de Grote Kerk.
Uit: 'Alles blijft' Gerrit Komrij, 2001
HET GEBRUIK VAN HET KERKHOF
Het kerkhof is rond het jaar 1100 in gebruik genomen en
lag naast een voorganger van de huidige kerk. Er is niet
alleen weinig bekend over de omvang van het kerkhof,
ook is er weinig vastgelegd over het gebruik en de regels.
Uit het einde van de zeventiende eeuw zijn de eerste
begraafboeken bekend. Het zijn er slechts drie, met daar
in een register van de personen die werden begraven.
Hieruit is op te maken dat hier tot aan 1830 ongeveer
75.000 mensen zijn begraven.3 Dat waren vooral kinde
ren en armen. De volwassenen werden hier hoofdzakelijk
vanuit een diaconie, weeshuis of gasthuis begraven, wat
aangeeft dat zij onvermogend waren. Uit de keur (ver
ordening) getiteld 'graven op de kerkhoven en onder de
librije' leren we dat het terrein was onderverdeeld.4 Met
welke betekenis en reden is niet bekend. Wel waren de
tarieven met bijhorende handelingen, zoals het dragen
van de kist en klokluiden, voor begrafenissen onder de
librije iets hoger. Voor misdadigers was doorgaans een
afgezonderde plek ingericht. In een andere keur 'tegen
30 - OUDALKMAAR
het begraven ende ter aerden laten sincken van dooden
bij Avont' is te lezen dat -als ontmoediging- begraven na
zonsondergang 60 gulden extra zou kosten.5
In een volgende keur is de diepte van de graven vast
gelegd: het eerste en diepste graf moest namelijk op 5
'diep' (vijf grafkisten op elkaar) worden aangelegd en het
bovenste graf moest worden bedekt met minimaal 1 voet
zand.6 Dat is inderdaad minimaal, want 1 voet is slechts
30 centimeter. Dit klopt met de bevindingen van de ge
meentelijke archeologen. Zij troffen enkele jaren geleden
tijdens werkzaamheden aan het elektriciteitshuisje naast
het grasveld, graven aan, vlak onder het maaiveld. De stoffe
lijke resten lagen in aaneengesloten rijen, hoofd aan voet.
Met deze wetenschap is de grond tijdens de herinrich
tingswerkzaamheden dan ook zo min mogelijk verstoord.
In een document uit 1786 lezen we over het salaris van
de doodgravers, waarvan overigens ook een verzoek om
opslag is bewaard. Daaruit blijkt dat er voor een begra
ving 122 gulden werd gerekend. 'Het schoonhouden van
beide kerkhoven' kostte de kerkvoogdij 65 gulden en
voor 'het luiden' 25 gulden. En vooral interessant is dat
er voor het 'ligten van lijken en steenen' 64 gulden werd
gerekend.7 Dit duidt erop dat de graven konden worden
bedekt met een liggende stenen plaat. Het oorspronke
lijke grafveld zal waarschijnlijk geheel uit aaneengesloten
graven hebben bestaan, zoals dat ook in de kerken werd
gedaan. Ook het feit dat er gedenkstenen zijn aange
bracht op de aangrenzende kerkwand, duidt op een
vlak veld. Er was tevens een verbod op het plaatsen van
kruizen gemaakt van hout, kruiden of bloemen. Dit bleek
een hardnekkig verschijnsel, want het verbod is meer
dere jaren herhaald.8 Tijdens de recente werkzaamhe
den zijn er geen stenen aangetroffen. Mogelijk zijn deze
eerder al in onbruik geraakt of verwijderd.
De laatste begravingen waren in 1830. Daarna kwam er
een algemeen verbod op begraven in woongebieden.
Sinds de ingebruikname zo'n 900 jaar geleden, is het
grafveld meermalen geruimd. De situatie uit 1830 is tot
op de dag van vandaag behouden gebleven.
GROENE ENTREE EN GROEN VERBLIJFSGEBIED
Terug naar de tekentafel. Het eerste ontwerp was het uit-
De Grote Kerk naar de situatie van circa 1745, met muur
om de begraafplaats, door P. van Looy in 1900 (collectie
Regionaal Archief Alkmaar).
Mooi zicht vanuit het portaal van de Grote Kerk,
G. Lamberts 1828, (pk 2586 collectie Universiteits
bibliotheek Leiden).
OUDALKMAAR -
