kV-
UIT HET REGIONAAL ARCHIEF ALKMAAR:
REACTIE VAN PROTESTANTEN?
Het vijfde tafereel,
'Het herbergen
van de reizigers'.
V Het zesde
tafereel, 'Het
bezoeken van de
zieken'.
zullen leggen onder de voorwaarde,
dat zij de Waag niet zullen verplaatsen en dat zij
binnen drie maanden een verbandbrief aan de
Rekenkamer zullen overleveren.
27 JANUARI 1558. Burgemeesters, schepenen en
raden van Alcmaer bevestigen dit besluit.12
In 1558 pagten de Buren van de Voordam de Waeg-
recht, en meenden op de hoek van dezelve een kleine
Waeg op te rechten, en alzoo de neringe tot hun te
trekken'.
Dat plan ging niet door, want de Waag mocht niet
verplaatst worden. Een brug naar de overkant, de
Schapenbrug (de Kijfbrug), werd de oplossing.13
EEN VOOR DE HAND LIGGENDE REACTIE
Hoe zouden in onze tijd deze beslissingen
gewaardeerd worden?
Koppen in de krant: 'Waarom gaat "economie"' vóór
"zorg"'? Mogelijk zelfs een demonstratie door de stad?
Het moet voor sommige inwoners van Alkmaar
onbegrijpelijk zijn geweest dat het Heilige Geestgast
huis moest wijken voor de handel en dat daarvoor
zoveel huizen afgebroken moesten worden. Wie had
die toestemming gevraagd? Waar ging het om? Geld,
Macht en Aanzien? Natuurlijk weer die regenten. Actie:
Deze regenten/weldoeners werden uit de beelden op 'De
Zeven Werken van Barmhartigheid' gekrast en gestoken.
MAATSCHAPPELIJK PROTEST, OF NU TOCH OOK
EEN AANVAL OP DE KERK?
Het rapport van de restauratie in 1975 beschrijft nog een
andere opmerkelijke bijzonderheid.
'Het middelste paneel is bovendien nog op een geheel
andere wijze toegetakeld. De verf werd daar over de
figuren heen met driftige bewegingen weg geschraapt
in lange stroken ter breedte van ongeveer een halve
centimeter, min of meer evenwijdig in horizontale of
verticale richting. Het schrapende werktuig ketste af op
de harde witte ondergrond met de daarop door de
schilder vooraf aangebrachte tekening'. [p. 215]
16 OKTOBER 1566. De Alkmaarse vroedschap verzoekt
koning Filips II om toestemming 'de beyer van thylig
geesthuys' te mogen overbrengen naar het Elisabeth-
gasthuis 'ende off te breken voorz. beyer tot gerief van
voorz. Waage'.14
46 - OUDALKMAAR
3 MAART 1569. Nicolaus, bisschop te Haerlem, op het
request van burgemeesters en regeerders van Alcmair
om het Heilige Geestgasthuis, zijnde een ongewijde
plaats te mogen onderbrengen in het Sint Elisabethgast-
huis, zijnde een bekwame plaats voor de vreemde en
passerende armen, aangezien het gasthuis zeer nodig is
voor de uitbreiding van Zijne Koninklijke Majesteits Waag,
staat toe, dat het gasthuis verplaatst wordt, onder
voorwaarde dat de renten en bezittingen mede zullen
overgaan en dat zij voor de vreemde passanten een huis
bij het St. Elisabethgasthuis zullen inrichten.
26 OKTOBER 1570. Filips, koning van Castilië bepaalt,
omdat burgemeesters en regeerders de kosten van 5000
gulden voor het afbreken van huizen en verplaatsen het
passantenhuis niet kunnen opbrengen, dat zij met
ingang van 6 juli 1572 de stadswaag 18 jaar lang in pacht
mogen houden tegen een lagere pachtsom onder
voorwaarde, dat de voordelen worden besteed ten
behoeve van de Waag. De huizen waren al afgebroken.
In 1571 is er nog steeds sprake van een gasthuis 'naast
het Heilige Geesthuis'.15
SINDS 11 AUGUSTUS 1573 werden de gelovigen niet
meer ter kerke geluid. Het Heilige Geestgasthuis kwam in
handen van de protestanten. De kerkelijke functie van de
kapel kwam te vervallen.16 De grote kapel wordt ten dele
ingericht als Waag. De protestantse vroedschap kon dit
besluit nemen, omdat zij geen toestemming meer nodig
had van welke bisschop dan ook.
De klokken van de kapel luidden niet meer. De kapel was
niet meer in gebruik. De katholieke cellebroeders/
Alexianen hoorden volgens sommigen niet meer thuis in
het vierde tafereel van 'De Zeven werken van Barmhartig
heid' en werden van het paneel 'geschraapt'. Een
verklaring zou misschien kunnen zijn, dat dit een actie
was vanuit protestantse zijde. Dat weten we niet zeker.
Maar dan is het toch zeer opmerkelijk dat in datzelfde
vierde tafereel het 'Laatste Oordeel' onaangetast is
gebleven. De protestanten geloofden zeker in de
wederkomst van Christus, maar afbeeldingen hiervan
werden alleen in katholieke kerken tentoongesteld en de
beelden van Maria en Johannes behoorden uitsluitend in
een rooms-katholieke kerk thuis. Het begraven door
katholieke broeders was niet meer gewenst. Waar het
paneel op dat moment precies hing is niet bekend.
17 SEPTEMBER 1576. 'In blinde loting' worden de
bezittingen van het Heilige Geestgasthuis verdeeld over
het 'Mannen-' en het 'Vrouwengasthuis'
13 JULI 1581. 'Wilhel m, prins van Oranje, alsmede de
ridderschap, edelen en steden van Holland, represen
terende de Staten van het land, schenken de stad
Alckmaer, wegens betoonde dapperheid en getrouw
heid in de oorlog, de Waag en de gerechtigheid van dien,
mits betalende 7 pond per jaar aan de rentmeester van
Kennemerland en onder voorwaarde, dat zij de Waag te
allen tijde mogen lossen met een merkelijke somme van
penningen.' (RAA. reg.nr.457)
2 FEBRUARI 1582 wordt besloten nog een eenzaam
overgebleven huisje (van Erm Jansd.) af te breken.
29 MAART 1582 wordt bepaald dat de Waag in het
H. Geesthuis komt. Hiertoe zou voorlopig het priesterkoor
van de kapel, voor zover nodig, worden afgebroken en tot
waaghal herbouwd worden.
ZWARTE VERF IN DE NACHT
De restauratie bracht nog meer aan het licht: er werden
resten van zwarte verf gevonden in de ontstane groeven
en gaten in het paneel. Dat betekent dat deze verf na de
ingekraste groeven op het paneel is gesmeerd. In de
archiefstukken heb ik geen exacte datum kunnen vinden
van de eerste beschadigingen, maar van het smeren van
zwarte verf op het paneel is wel de exacte datum
bewaard gebleven. Volgens de aantekeningen van Jacob
Dirxz Wijnkoper, in die tijd een van de burgemeesters van
Alkmaar, het voorval vond plaats op 14 juni 1582. De
kosteres van de Grote Kerk had 's avonds in opdracht van
kerkmeester Cornelis Goutsmit de achterdeur van het
kerkgebouw opengelaten omdat er, zo was haar verteld,
nog werk te doen was.
'Soe is hij inde kercke gekomen met Jacques Mostart,
een Brabander met noch enen Marcas Blaeuverwer een
uitlander ende hebben die schilderie staende affter inde
kercke, wesende vanden seven barmherticheden ende
het oordeel met swartquast die schilderie uutgewist met
die prophete ende scrifft dat ande preekstoel stond'. 17
Volgens de aantekeningen was 'de burgerie' van Alkmaar
heftig verontwaardigd over de vernielingen. Het paneel
werd de volgende dag onmiddellijk schoongemaakt. De
preekstoel was niet meer te redden en is zwart gebleven.
In 1572 vond de politieke en religieuze omwenteling in
Alkmaar plaats. We kunnen aannemen dat de kerkmees
ters, aangesteld door het stadsbestuur, in 1582 alle
behoorden tot de hervormde gemeente. Was kerkmees
ter Cornelis Goutsmit misleid? Wist hij mogelijk niet wat
OUDALKMAAR - 47
