STAAND HORLOGE (1730/40)
UIT DE COLLECTIE VAN:
MUSEUM 'HUYS AUERHAEN' ALKMAAR
DOOR: HAROLD BOS
Met een hamerslag gevolgd door de woorden van de Alkmaarse veilingmeester Schiff: 'Die blijft in Alkmaar', werd
het staand horloge van David Carre in september 2017 aangekocht door de Stichting Huys Auerhaen. Deze klok werd
recentelijk gerestaureerd door klokkenmaker Lars Dekker uit Alkmaar.
restauratie
De collectie van de stichting omvat nu twee Alkmaarse
staande klokken. Over de in maart 2016 verworven klok
van Pieter Wijdenes, schreef toenmalige eigenaar Arie
Ligthart (1937-2018) in 'Oud Alkmaar', 2003, nr. 2, een uit
gebreid artikel. Het was zijn wens dat de klok in Alkmaar
een bestemming zou krijgen.
HOLLANDS STAAND HORLOGE
In de zeventiende eeuw ontstond na de uitvinding van de
ankergang de Hollandse staande klok, ook wel 'staand
horloge' genoemd. Het ankergang uurwerk heeft een lange
slinger met een uitslag van ca. één seconde en is daardoor
geschikt voor een hoge smalle klokkast. Dit in tegenstel
ling tot het spillegang uurwerk met een bredere slinger
uitslag. De bloeiperiode van de Hollandse staande klok
ligt tussen 1710 en 1780. De uurwerken werden groten
deels door de klokkenmaker gemaakt. Enkele losse
onderdelen waren ook via de handel in Amsterdam en
Engeland verkrijgbaar zoals: wijzers, cijferring, wijzerplaat en
hoekversieringen. De klokkasten, veelal belijmd met fineer
of inlegwerk, werden vervaardigd door meubel- en kabinet
makers. Vroege klokkasten zijn sober van vorm, rond 1750
ontstaat een dubbelgebogen voet op klauwpoten en op
de verhoogde kap gesneden vergulde houten beelden.
Het staand horloge met volledige kalender en mechaniek
of speelwerk was een kostbaar instrument.
KLOKKENMAKERS IN ALKMAAR
Het 'horlogemakers archief' vermeldt op 26 sept. 1697 dat
'de heere burgemeesters, accorderen 10 gld. jaerloon
voor het oppassen, schoonhouden en de stellen van het
Horlogie op de kamer van de burgemeester hangende'
aan Adriaaen Everartsz, horlogemaker. Op 16 mei 1732,
wordt Jan van Brussel de jongere vermeld als 'Horlogie-
maker binnen deze stad', van hem is één Alkmaarse
wandklok bekend. Verder zijn er aantekeningen van één
horloge van Dirk de Haan, een klokkenadvertentie uit 1740
van Adriaan Limmen, een overlijdensbericht uit 1813 van
klokkenmaker Pieter Hoefman en veilingaankondiging
van een 'Zaanse' klok van Lambertus Vrijthof. Over de ver
blijfplaats van twee uurwerken van David Carré staan er de
volgende aantekeningen: 'Collectie Gemeentemuseum
85.oud.zilveren horlogie, volgens inscriptie binnenwerk
en fraai bewerkte wijzerplaat vervaardigd door David
Carré te Alkmaar'. En handgeschreven zonder datum:
'staande klok collectie notaris H.J. van Dijk, Leiden'.
Van enkele Alkmaarse horlogemakers is bekend dat zij
staande klokken vervaardigden. Zo is van Pieter van der
Chijs één staande klok bekend, evenals van Pieter Wijdenes,
werkzaam 1746-74 aan de Mient. Van de knecht van zijn
weduwe; Johannes Asmus, werkzaam 1777-1807, later ge
huwd met haar dochter Dieuwertje Wijdenes zijn drie
staande klokken overgeleverd. Van David Carré, werkzaam
1727-1744 zijn er twee bekend.
DAVID CARRÉ
Het horlogemakers archief maakt voor het eerst melding
van David Carré als hij op 28 mei 1727, komende van
Hoorn, belijdenis doet in de Grote Kerk van Alkmaar, wo
nende achter de Vismarkt. Over zijn opleiding als horloge
maker is niets bekend.
Het trouwboek Grote Kerk Alkmaar vermeldt op 31 juli
1729 het huwelijk van David Carré van Dieppe, Frankrijk,
Mr. Horlogemaker in de Langestraat NZ 40 [pand Claudia
Strater] met Hester Aubry van Rotterdam. De Alkmaarse
Chirurgijn Hendrik de Vries deed verslag over Davids
levenswandel in zijn 'Genealogisch Historisch Dagboek
van Alkmaar'.
82 - OUDALKMAAR
BRONNEN: Lars Dekker, klokkenmaker te Alkmaar. RAA, Horlogemakers archief, toegang NL
Amr.95001. RAA, DTB, huwelijken, deel 30; le huwelijk Grote Kerk, deel 31; 2e huwelijk gereformeerd.
RAA, inv. nr. 420, pag. 266, Hendrik de Vries Chirurgijn, 'Genealogisch Historisch Dagboek van Alkmaar'.
"David Carré, Mr. Horlogiemaker, had bij zijn huijsvrouw,
Hester Aübrij geteeld 3 kinderen, en sij ging weg met
haar knecht Willem Sprakel, by wie sij volgens haar
eijgen voorgeven bevrugt was, verlatende dus haar man
en drie kinderen: Dit gebeurde den 23 juli, 1737. Den 26
november: wierd sij voor de derde maal ingedaagd om
te compareren voor de Ed: Agtb: Heeren Schepenen
op de 10 den December: daaraan volgende: dog niet-
comparerende, zijn sij Wettelijk gesepareerd.
In dec. van 't Jaar 1739, gewierd hij de bruydengom met
zijn dienstmaagd welke dien selven avond in de kraam
beviel van een dogter die kort daar na stierf; sij voltrokken
haar huwelijk, den 6 December: Sijn oudste kinderen
waren in november en December overleden. En het derde
naderhand.
In 't Jaar 1745. Ging hij van hier, na Vrankrijk, om qüasi
nog een Restant van een Erffenis te ontvangen met toe
segging aan sijn huijsvrouw om in Maart of April 1746 te
retoüneren. Dog hij bleef agter, latende sijne huijsvrouw
alhier in groote armoede, tot soo verre, dat sij in december:
1746 in de Baeyerd van 't gasthuijs wierd besorgt"
Het staand horloge van David Carré in Huys Auerhaen
geeft met heldere belslag de hele en halve uren aan, naast
een secondewijzer is er een wekkermechaniek. Lars Dek
ker: 'Het gaat in dit geval om een haakgang, dit is een
terugwerkende gang, wat goed te zien is aan de bewe
ging van de secondewijzer. Deze beweegt zich vooruit en
gaat dan een fractie achteruit. Het wekkergedeelte
werkt echter wel op het principe van de spillegang.' De
wijzerplaat versierd met graveerwerk geeft datum, maan-
en hoogwaterstanden weer. De hoeken rond de cijferring
zijn versierd met de vier jaargetijden, rond 1730 in de
mode in Amsterdam. De klok loopt op twee gewichten
aan schapendarmen. Achter het ronde ruitje in de rechte
wortelnoten gefineerde kast is de slinger zichtbaar.
Na de officiële opening van 'Museum Huys Auerhaen' half
november 2018 door wethouder Christiaan Braak, zijn de
klokken en het interieur met rondleiding op afspraak te
bezichtigen. www.huysauerhaen.nl
Detail wijzerplaat:
'Davit Carré Alkmaar'
Staand horloge van
David Carré, Alkmaar,
ca.1730/40
Hoogte 2.45 m.,
breedte 0.51m.
Wijzerplaat tijdens
OUDALKMAAR - 83
