Op deze in 1944 genomen foto zijn de veranderingen in
het tuig goed te zien: de blinde steng staat haaks op de
boegspriet, de originele perkamenten bovenblinde bun
gelt tussen twee nieuwe zeilen in en de bezaansmast
is verlengd met een extra steng (foto Regionaal Archief
Alkmaar).
Stand van zaken na de opknapbeurt in 1985.
Waarschijnlijk is de foto genomen tijdens de verbouwing
van de kerk in 1994-1996. De bovenblinde hangt weer
op zijn plaats. Let op de gebogen stang die achterste
voren is gezet. (foto Regionaal Archief Alkmaar).
GESCHIEDENIS VAN RESTAUREREN
Elk zeventiende-eeuws scheepsmodel heeft in zijn ge
schiedenis een of meer schoonmaakbeurten en daarmee
gepaard gaande 'restauraties' ondergaan. Vaak beteken
de dat, dat het model werd ge-update naar de normen
die op dat moment golden. Volgens een foto die in 1924
in de kerk is genomen, waren er toen al de nodige ingre
pen aan het model gepleegd, maar de configuratie van
de zeilen lijkt nog origineel, al moeten de oorspronkelijke
toen al lang zijn vervangen door nieuwe, die op de foto
duidelijk waarneembaar zijn, gemaakt van textiel. Wel
ontbreken de lantarens en heeft de bezaansmast een
opvallend lange vlaggenstok. Bovendien lijkt de blinde
steng op de boegspriet kapot: hij is een beetje naar ach
teren geknikt. Een tweede foto uit 1944 geeft een heel
ander beeld.
De man die het model in de negentiende eeuw onder
handen kreeg heeft niets begrepen van die rare zeven-
tiende-eeuwse sprietmast op de boegspriet en heeft
vermoedelijk de al beschadigde knie voor de blinde
steng afgezaagd en vervangen door een constructie die
de steng in een haakse bocht ten opzichte van de boegs
priet plaatste. De bezaansmast vond hij, wellicht op het
verkeerde been gezet door de te lange vlaggenstok, dui
delijk te laag: dus rommelde hij er een extra steng met
een mars boven op. Het kruiszeil boven aan de achter
mast deelde hij in tweeën, zodat het onderste deel aan
de verhoogde begijnenra kon worden opgehangen. Die
moest daardoor noodgedwongen verstoken moest blij
ven van een onderra om het zeil fatsoenlijk te spreiden.
Over de rest van het tuig kunnen we kort zijn: er liep
geen enkele lijn, noch van het staande, noch van het
lopende want, zoals het zou moeten.
De onbesuisde ingrepen aan het tuig bleken niet de
enige te zijn; een aantal kleinere missertjes valt nog op,
zoals de halsklamp. Dat is een vaak gebeeldhouwde
klamp tegen de boordwand, waarlangs de hals van
het grootzeil (die de schoothoek van het zeil naar voren
trekt) loopt, alvorens die naar binnen wordt gevoerd. Hij
zit altijd op 2/5 van voren van de lengte van het schip.
Kennelijk heeft de man het ding aangezien voor een wil
lekeurig ornament, want hij voegde er nog een paar extra
aan toe. Ook maakte hij een kaapstander voor op het
bakdek en een luik (compleet met scharnier) om vanuit
de hut achterop naar het campagnedek te kunnen
komen. Leuke, maar historisch gezien compleet uit de
lucht gegrepen toevoegingen. De zetplank, waarmee
76 - OUDALKMAAR
men de midscheepse verschansing verhoogde, was in
de loop van van de tijd waarschijnlijk toen al verdwenen,
waardoor ook het gat, waardoor de hals het schip bin
nenging, was komen te vervallen. Dat gold ook voor de
krul op de es, bovenop de kop van de de gebeeldhouw
de leeuw op het galjoen. Van de ankers waren de armen,
die gemaakt waren van lood, losgeraakt en op het dek
gelegd, in afwachting van reparatie. Op de campagne
tenslotte was de manier waarop de vlaggenstok was be
vestigd onoordeelkundig gerepareerd, waardoor de vlag
veel te ver achterover hing. Niettemin heeft het model
de tijd relatief goed doorstaan. Er is nauwelijks krimp-
of wormschade aan de romp en na een oppervlakkige
reparatie in 1985 van de beschadigingen in het want is er
niets verschrikkelijks meer gebeurd.
De toenmalige restaurator van het Scheepvaartmuseum
Het model zoals het voor de restauratie werd aangeleverd
in het najaar van 2014.
in Amsterdam, Fons Kramer, kreeg vanwege zijn volle
agenda geen toestemming van zijn baas het model on
der werktijd aan te pakken en heeft zich wijselijk beperkt
tot de nodige reparaties van opvallende dingen, zonder
grotere ingrepen te doen. Zo waren als gevolg van het
gewicht van de plaatijzeren vlaggen alle vlaggestokken
verbogen of gebroken en dus heeft hij de vlaggen waar
nodig vervangen door kunststof kopieën. Grote ingrepen
heeft hij niet gedaan. Verder heeft hij goed werk verricht
aan de verduurzaming van de romp.
2014 - START VAN DE VOLGENDE RESTAURATIE
In juni 2014 werd ik gebeld door de voorzitter van de
Stichting tot Behoud van Monumentale Kerken in Alk
maar, dr. Joost Cox, met de vraag of ik eens wilde komen
kijken naar de toestand van het model. Dat het dringend
restauratie behoefde was mij bij voorgaande informele
bezoeken aan de kerk, die tegenwoordig voor exposities
en andere evenementen wordt gebruikt, al duidelijk
geworden en ik heb dan ook niet lang geaarzeld om de
klus op mij te nemen. Eind oktober werd het model bij
mij thuisbezorgd.
Vanwege de grootte kon ik het niet in mijn atelier boven
in mijn huis behandelen en dus werd een deel van de
huiskamer tijdelijk ingericht als werkruimte. Er moesten
een paar principiële beslissingen worden genomen. Zoals
altijd speelt de vraag: hoe ver moet en mag de restaurator
gaan. Wat is de bedoeling van de eigenaar. Wil hij dat het
model wordt terug-gerestaureerd naar zijn oorspronkelij
ke vorm of zijn er andere opties. En moet worden te
rug-gerestaureerd, is daar dan voldoende informatie voor
beschikbaar? Ik kreeg de vrije hand van het bestuur om
het werk uit te voeren zoals mij dat goed leek.
Gelukkig is er tegenwoordig genoeg bekend van de
zeventiende-eeuwse scheepsbouw en tuigage om een
dergelijk model weer in de oorspronkelijke versie terug te
brengen.
PERKAMENT
Een speciaal punt in deze restauratie is de materiaalkeus.
Voor dit model moest een ongebruikelijke beslissing wor
den genomen voor wat betreft het materiaal van de zei
len. Het hiervoor geciteerde gedicht van de heer Speel-
der stond met een prachtige belettering gekalligrafeerd
op de bovenblinde, die was gemaakt van perkament.
Perkament wordt gemaakt van gekalkte dierenhuid,
die nauwkeurig wordt schoongeschraapt, opgespannen
en gepolijst. Vroeger werd het gebruikt voor officiële
akten maar het wordt nog steeds gemaakt voor onder
andere trommelvellen en het wordt per vierkante voet
verhandeld.
Dr. van der Poel gaat er in zijn boek van uit dat de keuze
van dit materiaal was ingegeven door het gedicht dat er
op moest. Hij neemt aan dat de oorspronkelijke set zeilen
van textiel geweest zijn. Op dit punt ben ik het niet met
hem eens. Op de foto's van het hangende model in de
kerk zien we dat de hangstang een eigenaardige bocht
maakt ter hoogte van het marszeil van de grote mast.
De enige reden die ik kan verzinnen om een stang zo te
vervormen is om te voorkomen dat hij tegen het zeil aan
OUDALKMAAR - 77
