ZILVEREN LAVABOSCHAAL (1680)
UIT DE COLLECTIE VAN:
MUSEUM CATHARIJNECONVENT
DOOR: JOOST COX
In deze rubriek worden bijzondere 'Alkmaarse' voorwerpen belicht, die zich in museale collecties
in binnen- en buitenland bevinden. Het kan daarbij zowel om kostbare kunstvoorwerpen gaan als ook om hele
gewone, dagelijkse gebruiksvoorwerpen. Zolang ze maar bijdragen aan het 'verhaal' van Alkmaar.
Zilveren Lavaboschaal, Adriaen Janss Schotvanger(?), Alkmaar 1680 Museum Catharijneconvent, Utrechtfoto Ruben de Heer
Het Utrechtse museum Catharijneconvent heeft in
zijn collectie een schitterende lavaboschaal uit 1680,
gemaakt door een Alkmaarse zilversmid. Tijdens de
rooms-katholieke eucharistieviering wordt een dergelijke
schaal gebruikt voor het handen wassen door de priester
na het klaarmaken van de offergaven. De lavaboschaal is
ovaal van vorm en is gemaakt van gedreven zilver. Op de
rand van de schaal staan medaillons met voorstellingen
van vier franciscaner heiligen, steeds afgewisseld door
engelenkopjes met vleugels. Die voorstellingen betref
fen Sint Franciscus op zijn sterfbed (boven), de prediker
Bernardinus van Siena (links), de theoloog Bonaventura
(rechts) en de knielende Antonius van Padua met het
Christuskind (onder). In het midden van de bodem
van de schaal staan in een cirkel met stralenkrans, het
Christusmonogram IHS (Jesus Hominum Salvator, Jezus
redder van de mens) met kruis en een hart met drie
spijkers. Het begrip lavabo komt uit Psalmen 26:6: lavabo
inter innocentes manus 'Ik zal mijn handen in onschuld
wassen').
- OUDALKMAAR
De merktekens zijn: de leeuw (provinciale keur
van Holland), de toren (stadskeur van Alkmaar), de
S (jaarletter voor 1680) en een 'Vlammend Hart' als
meesterteken. Er heeft een mogelijke toeschrijving
plaatsgevonden. Zo lezen we op de site van het
Catharijneconvent: 'Huub van der Sanden meldt
Dus terug naar het hart heb ik even in mijn lijst geke
ken wie er rond die tijd werkzaam was en ik vind daa
zilversmid Adriaen Janss Schotvanger. Wat moet die
een hart? Cupido schiet pijlen in het hart, het hart is
de schotvanger. Verder is meneer Schotvanger RK."'.
De afmetingen van de schaal zijn 34 cm. lang en
44 cm. breed.
Objecten van Alkmaarse zilversmeden uit de
zeventiende eeuw zijn gewaardeerd en tegelijker
tijd zeldzaam. In de collectie van het Stedelijk
Museum Alkmaar berust een aantal schitte
rende stukken wereldlijk zilver maar nauwelijks
kerkelijk zilver uit de zeventiende eeuw. Toen
dan ook in 2009 op de TEFAF een prachtige,
zilveren lavaboschaal van een Alkmaarse meester
uit 1680 te koop bleek, werd besloten die aan te
kopen voor het museum. Hetgeen ook lukte
dankzij financiële ondersteuning van de Ver
eniging Rembrandt. Conservator dr. Christi
Klinkert heeft daar een fraai artikel aan
gewijd in het Bulletin van de Vereniging
Rembrandt (nr. 2, 2010). Die schaal wordt
toegeschreven aan de Alkmaarse zilver
smid Isbrant Blom, mogelijk in opdracht
gemaakt van de Alkmaarse statie
(schuilkerk) van S. Franciscus. Maar dat
lijkt onwaarschijnlijk...
Want de lavaboschaal in het Catharijnecon
vent is in 1986 (samen met twee ampullen en
een miskelk met pateen) in bruikleen verwor
ven van het R.K. Kerkbestuur Binnenstad Pius
X en Hoeksteen te Alkmaar. Maar we weten
ook dat die lavaboschaal (en vermoedelijk dat
andere kerkgerei ook) in gebruik is geweest in
de voormalige Dominicuskerk. Dat lezen we in
Vergulde miskelk uit
de 17de eeuw.
Museum
Catharijneconvent,
Utrecht.
Foto Ruben de Heer
de catalogus van de tentoonstelling 'Zilver van
het Noorderkwartier' in het Westfries Museum in
Hoorn in de zomer van 1957. Daar staat het object
onder nummer 6 (p. 10) beschreven als 'Ampullen-
blad' en afkomstig uit de 'R.K. Kerk van de
H. Dominicus te Alkmaar'. En die parochie is weer
(oorspronkelijk) gevormd uit een samenvoeging van
de staties (schuilkerken) van S. Franciscus en
S. Dominicus in 1856. Dus deze lavaboschaal met
franciscaner heiligen moet afkomstig geweest zijn
uit het bezit van de statie van S. Franciscus. Het zou
toch erg bijzonder zijn als in 1680 twee lavabo
schalen besteld zouden zijn door de statie van
S. Franciscus, en dan nog wel bij twee zilver
smeden. De schaal uit het Stedelijk Museum
moet dus wel in opdracht gemaakt zijn van een
franciscaner statie buiten Alkmaar.
Vergulde pateen
(17de eeuw)
Museum
Catharijneconvent,
Utrecht.
Foto Ruben de Heer
Verder bestond de bruikleen uit 1986 uit een
miskelk, een pateen en twee ampullen. De ver
gulde (zilver en goud) miskelk is voorzien van
een peervormige sierknoop (nodus) met druiven
trossen, en dateert uit de zeventiende eeuw. De
vergulde pateen (middeleeuws Latijn patena
schaal) met een kruisje in medaillon (achter
zijde: het Lam Gods en vier evangelisten
symbolen in kruisvorm), dateert eveneens
uit de zeventiende eeuw. De pateen is
een plat gewalst schijfje van edelmetaal
dat precies op een kelk past. Tijdens
de mis wordt de hostie op de pateen
gelegd en later daarop gebroken. De
zilveren ampullen met engelenkopjes
zijn gemaakt door de Haarlemse zilver
smid Jan Verdoes in 1744. Deze ampullen
zijn voor het schenken van miswijn en water.
Ze zijn ofwel van glas ofwel van edelmetaal;
ter onderscheiding gemerkt met een A (Aqua)
en een V (Vinum).
Gelukkig zijn deze prachtige objecten uit de
historie van Alkmaar zorgvuldig bewaard ge
bleven.
NOOT: In een artikel in Oud Alkmaar wordt dit meesterteken
toegeschreven aan Cornelis Croonen Janss, die lid werd van het
Alkmaarse gilde in 1663 en overleed in 1689. Zie J.D.G. Strengman,
'Een Hollandse snuifdoos in Alkmaar gemaakt', in: Oud Alkmaar,
Jaargang 18, sept 1994, nr. 3, p. 14-18. Maar er wordt noch bewijs
noch een bron aangedragen en bovendien is dat meesterteken
(vals?) op de snuifdoos anders dan het 'vlammend hart'. Als ver
moedelijk meesterteken van Croonen wordt een kroontje gezien.
OUDALKMAAR - 45
