I
Portretten van een portretteuse
Nostalgie en de beeldvorming van de 'dames Vlaanderen'
Thunnis van Oort
Tonny Vlaanderen (1901-1993) was een
Alkmaarse portretfotografe die met haar
zuster Sophie (1905-1995) woonde boven
hun fotoatelier aan de Oude Gracht. De
ongehuwde gezusters trokken altijd samen
op, en waren met hun opvallende gewaden
met bijpassende hoofddeksels een
karakteristiek onderdeel van het Alk-
maarse straatbeeld. Het Stedelijk Museum
wijdt een vitrine aan het duo.
De dames Vlaanderen, en dan met name
de dominante oudste zus Tonny, die in
interviews meestal het woord voerde,
waren zelfbewust in hun omgang met
journalisten.1 Zo minutieus als Tonny te
werk ging in het portretteren van haar
klanten en in het retoucheren van de
negatieven om ieder vlekje en rimpeltje
weg te poetsen, zo nauwgezet was ze ook
wanneer het een journalistiek portret van
haar en haar zus betrof. In een impressie
van beide dames uit 1960 noteerde de
verslaggever dat Tonny zich goed had
voorbereid: "Op haar schoot ligt een
dichtbeschreven velletje papier. Het is de
korte samenvatting van haar leven, haar
carrière." Een typerend voorbeeld van de
controle die de dames probeerden uit te
oefenen op hun portrettering in de media,
is een geslaagde uitoefening van censuur,
ofmisschien is 'retouchering' een betere
term, in 1967. Ter ere van het 100-jarig
jubileum van het Vlaanderen fotoatelier
wijdde het vakblad van fotografen
Mededelingen NFPV een artikel aan de
dames. Dit artikel bevatte een zin over de
broer van Tonny en Sophie, van wie ze toen
al jarenlang vervreemd waren en wiens
naam en bestaan taboe was in het pand
aan de Oude Gracht. Bij de overdruk van
het artikel in de lokale krant was het
bewuste zinnetje weggelaten in de voor
het overige woordelijke kopie van het
oorspronkelijke stuk.2
Ook in de navolgende decennia bleven de
dames zich zorgvuldig presenteren in de
media. Ze richtten zich daarbij niet alleen
op hun tijdgenoten, maar eveneens op hoe
het nageslacht hen zou herinneren. Al in
1971 meldde Tonny Vlaanderen dat ze van
zins was de inventaris van de studio en
doka, inclusiefde omvangrijke collectie
glasnegatieven, over te dragen aan het
Alkmaarse gemeentearchief.
De collectie Vlaanderen is via het ge
meentearchief terechtgekomen bij het
Stedelijk Museum te Alkmaar De vele
duizenden glasnegatieven zijn dus
bewaard voor het nageslacht. De ironie wil
echter dat de enorme collectie van naar
schatting 20.000 negatieven volstrekt
ontoegankelijk is omdat er geen
administratie is van het negatievenarchief.
Tonny vond haar weg in de lange rijen
glasplaten via haar geheugen. Maar omdat
deze kennis nooit is overgedragen of op
schrift is gesteld, is het nu onmogelijk om
specifieke foto's van specifieke mensen
terug te vinden.
Het verlangen het verleden vast te houden
en als het ware veilig te stellen, keert steeds
weer terug in de verhalen die over de
dames Vlaanderen werden en worden
verteld. Het was hun handelsmerk
geworden. Letterlijk vanwege het feit dat
Tonny Vlaanderen koppig verouderde
apparatuur en procedés bleefgebruiken,
waarmee haar vader en wellicht zelfs haar
grootvader nog had gewerkt. Terwijl de
meeste professionele fotografen over
stapten van werken met glasnegatieven
naar negatieven op celluloid film, bleef
Tonny Vlaanderen hardnekkig de 'gevoe
lige plaat' hanteren in antieke camera's die
nog stamden uit het fin de siècle. Dit had
ook een praktische reden: Tonny was een
getalenteerd retoucheerster. Met een
ragfijn potlood bewerkte ze de
fotografische emulsie om ongewenste
schaduwen, maar ook oneffenheden zoals
rimpels of pukkeltjes te verwijderen:
Photoshop avant-la-lettre. Degene die zich
door Tonny Vlaanderen liet fotograferen
kreeg een geïdealiseerde beeltenis van
zichzelf, niet alleen bewerkstelligd door de
nauwgezette enscenering in de studio,
maar vooral ook door de gedetailleerde
retouchering, die mogelijk was dankzij de
ouderwetse glasnegatieven. Deze am
bachtelijke werkwijze was geworteld in
het verleden. Dit vakmanschap was van
vader op zoon op dochter overgedragen en
de ambachtelijke, degelijke uitstraling
betekende ook goede reclame voor het
product dat de studio Vlaanderen leverde.
De 'dames Vlaanderen' zijn een wezenlijk onderdeel van de collectieve herinnering van de
Alkmaarder. Hoe is die collectieve herinnering tot stand gekomen? Dit artikel laat zien
hoe de gezusters Vlaanderen in de media zijn verbeeld door de jaren heen, hoe de
portretteerders zijn geportretteerd.
Een vergrotings
apparaat in het
fotoatelier van
Tonny Vlaanderen
op Oudegracht
287-289. Foto uit
1994. Collectie
Regionaal Archief
Alkmaar
OMGANG MET JOURNALISTEN
10 Oud Alkmaar 2013
HERINNERING
HET VERLEDEN BEHOUDEN
Interieur van het
fotoatelier Tonny
Vlaanderen met
spoelbakken en
glasplaten. Col
lectie Regionaal
ArchiefAlkmaar
Oud Alkmaar 2013 11
