Geschilderde geschiedenis
Een schilderij uit 1862 van het Beleg van Alkmaar
Christi M. Klinkert
Dit voorjaar heeft de Dr. Hofsteestichting het schilderij van Herman ten Kate, dat is afgebeeld op p. 43,
geschonken aan de gemeente Alkmaar. De negentiende-eeuwse kunstenaar heeft hierop de grote aanval
verbeeld, die de Spaanse legers op 18 september 1573 aan de noordoostzijde van Alkmaar uitvoerden.
Op 18 september 1573 begonnen Spaanse
troepen rond half vier 's middags een
stormaanval op de Friese Poort en de Rode
Toren. Deze bouwwerken aan de noord
oostelijke, zwakke zijde van Alkmaar
waren tegen die tijd flink in puin gescho
ten; vanaf de vroege morgen waren ze
doorlopend onder vuur gehouden. De
Spanjaarden hoopten over de brokstukken
de stad binnen te kunnen dringen en in te
nemen.
Op het schilderij van Ten Kate neemt de
stadsmuur een centrale plaats in; een
groot deel van het doek is eraan gewijd.
Dat levert een indrukwekkende compositie
op: de toeschouwer krijgt het gevoel zelf
tussen de Spaanse soldaten voor de Friese
Poort te staan. Maar helemaal historisch
verantwoord is het niet. Volgens het
ooggetuigenverslag van het beleg dat
Nanning van Foreest schreef, waren deze
poort en de naastgelegen Rode Toren in de
uren voor de bestorming namelijk 'tot de
grond toe kapotgeschoten' - er moet dus
in de middag van 18 september 1573 veel
minder muur te zien zijn geweest dan de
schilder heeft afgebeeld.1
Herman ten Kate geeft een vertekend
beeld van de stad, en niet alleen wat de
staat van de muur betreft. Welke kerk is
het bijvoorbeeld precies, die rechts boven
alles en iedereen uittorent? Zijn
afmetingen lijken te duiden op de Sint
Laurenskerk, maar die kan in
werkelijkheid niet zo goed te zien zijn
geweest vanaf de Friese Poort. Derde
twijfelachtige element is de toren uiterst
links. Welk gebouw heeft de schilder hier
willen weergeven? De Rode Toren zag er
niet zo uit en lag bovendien honderden
meters van de poort verwijderd. Andere in
aanmerking komende torens waren er niet
in de buurt.
In de vroegmoderne oorlogspraktijk was
het gebruikelijk om tijdens de strijd met
trommels en trompetten
signalen en bevelen te
geven. De trompetter die
Ten Kate linksonder op
het doek schilderde, is
dus een mooi beginpunt
voor zijn beeldverhaal
over de Spaanse aanval op
Alkmaar. Als geschilder
de figuur kan hij geen
geluid maken, maar
dankzij de opvallend
rode banier aan zijn
instrument valt hij toch
erg op. Daarbij helpt het
TEN AANVAL!
Oud Alkmaar 2010
