zestiende eeuw werden er kaarten in bijbels opgenomen, eerst in de vorm van
eenvoudige houtsneden. De kaartmakers probeerden op deze kaarten nauwkeurig de
ligging van plaatsen, rivieren en bergen in het Heilige Land weer te geven. Hierbij
baseerden zij zich vaak eerder op de bijbeltekst dan op feitelijke waarnemingen van
reizigers die deze gebieden hadden bezocht. De fouten die zo ontstonden werden vaak
door anderen overgenomen.
Na verloop van tijd ontstond er een standaardserie van zes in koper gegraveerde kaarten
die door verschillende drukkers werd uitgegeven: een wereldkaart, een paradijskaart, een
kaart van de woestijnreis, een kaart van Jeruzalem, een kaart van het Beloofde Land en een
kaart van de zendingsreizen van Paulus. De kaarten verschenen in vele varianten. Als de
oude koperplaten versleten waren werden ze bijgewerkt of vervangen door nieuwe.
Hierbij werden vaak wijzigingen in het kaartbeeld aangebracht of nieuwe versieringen
toegevoegd. Ook brachten de verschillende graveurs hun eigen elementen aan en soms
kopieerden zij onderdelen van andere kaarten. In de tweede helft van de zeventiende
eeuw nam ook de productie van andere illustraties toe. Er verschenen prachtig versierde
bijbels waarin naast de kaarten ook honderden andere prenten waren bijgebonden. Ook
aan enkele katholieke bijbels werd de 'protestantse' kaartserie toegevoegd.
De kaarten werden niet vanzelfsprekend in een bijbel opgenomen. Vaak gebeurde het
dat de klant die een bijbel kocht zelfde gewenste kaarten of prenten koos die hij in zijn
bijbel wilde opnemen. Hij kon ook bepalen hoe de bijbel ingebonden moest worden, en
of er koper- of zilverbeslag met sloten moest worden aangebracht. Zo kan het voor
komen dat bijbels van een zelfde uitgave toch een zeer verschillend uiterlijk hebben en
verschillende kaarten ofprentseries bevatten, die al of niet zijn ingekleurd.
Afb. 5.
Detail uit de kaart van
Jeruzalem. De tempel van
Salomo neemt een
centrale positie in.
Foto: Pictura Imaginis,
Heiloo
De kaarten van Nicolaes Visscher
De kaartserie die in de kanselbijbel is opgenomen werd vanaf 1657 gedrukt door Nicolaes
Visscher (i6r8-r67p). Als voorbeelden voor zijn serie gebruikte hij onder andere kaarten
van zijn vader Claes Jansz. Visscher en van Johannes van Deutecom die zijn kaartserie
vijftig jaar eerder had uitgegeven. De graveur was Abraham van den Broeck (1617-1688).
De kaarten, met een afmeting van circa 30 bij 47 cm., dienden op een vaste plaats in de
bijbel te worden ingevoegd als extra informatie bij de bijbeltekst. Op de kaarten is
bijzonder veel te zien. Met veel oog voor detail zijn talloze gebeurtenissen uit de bijbel
weergegeven en soms van korte tekstjes voorzien. De achterzijde van elke kaart is
bedrukt met een toelichting. Hierin worden gebeurtenissen uit de bijbel beschreven,
met verwijzingen naar de bijbeltekst. In de kaarten, met uitzondering van de
wereldkaart en de kaart van Jeruzalem, zijn de plaatsen waar deze gebeurtenissen zich
afspeelden genummerd, verwijzend naar de uitleg op de achterkant.
De eerste kaart (zie de omslag) geeft de wereld weer. Oorspronkelijk was het de bedoeling
van de wereldkaart om de woonstreken van de nakomelingen van Sem, Cham en Jafeth
7
