Verschillen in kaart gebracht.
De sociaal-ruimtelijke
structuur van Alkmaar,
17de- 19de eeuw
Willem van den Berg, Marco H.D. van Leeuwen en Clé Lesger
Inleiding
Op het in 1603 vervaardigde schilderij van het beleg van Alkmaar torent de Grote Kerk
hoog uit boven de stad. Het indrukwekkende bouwwerk is omgeven door een zee van
nietige huizen waar slechts hier en daar een buurtkerk of kapel boven uitsteekt. De
Grote Kerk wordt daarmee tot een beeldmerk - een icoon - van de stad Alkmaar. Anders
dan de anonieme schilder zullen wij in deze bijdrage de aandacht richten op de
schijnbaar uniforme massa van woonhuizen die de kerk omringt. We willen hier een
poging wagen het woonpatroon van rijk en arm in kaart te brengen. We zijn met andere
woorden geïnteresseerd in de vraag hoe verschillen in welstand en status binnen de
Alkmaarse samenleving tot uitdrukking komen in de ruimtelijke structuur van de stad.
Daarnaast zullen we ons buigen over de veranderingen van deze sociaal-ruimtelijke
structuur in de loop van de tijd en tot slot suggereren we enkele verklaringen van de
geconstateerde patronen en veranderingen.
Methode en bronnen
In studies naar de sociaal-ruimtelijke structuur van steden worden verschillende
indicatoren gebruikt. In onderzoek naar het heden of het recente verleden zijn vooral
inkomen, vermogen en beroep van de stadsbewoners populair. Omdat voor een verder
verleden deze gegevens vrijwel nooit voor de voltallige bevolking beschikbaar zijn, is in
dit onderzoek gekozen voor de huurwaarde van een woning als indicator van de sociaal-
economische positie van het huishouden dat er gevestigd is. De keuze voor
huurwaarden berust overigens niet alleen op de beschikbaarheid van deze gegevens
maar kan ook op inhoudelijke gronden gebillijkt worden. De huurwaarde van een
woning geeft immers een indruk van de woonlasten die men kan dragen en is daarmee
een indicatie van de welstand van het betreffende huishouden. Tevens dient de woning
als een demonstratie van de sociale status die men bezit of nastreeft. Via de woning
presenteert een huishouden zich als het ware aan de buitenwereld.
Uiteraard is het voor een onderzoek als dit van groot belang de huishoudens in de stad
zo nauwkeurig mogelijk te lokaliseren. Vanaf 1832 is het kadaster bij die lokalisatie het
