Over het Waagrecht
Anton Fasel
Tijdens de feestelijke heropening van het Waaggebouw op 29 mei 1998 werd een boekje
uitgereikt, getiteld Waaggebouw Alkmaar.1 Hierin lezen wij: 'In de middeleeuwen is het
de landsheer die over het waagrecht beschikt. Bij wangedrag kon hij het verleende
waagrecht intrekken. Dit is Alkmaar overkomen als straf voor haar rol bij de opstand
van het kaas- en broodvolk in 1491-1492. In 1581 heeft de stad het waagrecht
teruggekregen van Willem van Oranje, de Vader des Vaderlands. Zij dankt dit aan haar
dapper gedrag tijdens de Tachtigjarige Oorlog, toen zij stand heeft gehouden tijdens het
beleg van de Spanjaarden in 1573'.
In feite is er over het waagrecht, alsook over de positie van Alkmaar als marktcentrum
in de middeleeuwen heel weinig bekend. Er is een gegeven uit 1120/'29, dat leert dat de
dorpen Vronen, Vronerbroek, Oudorp, Oterleek, Mijsen, Ursem en Alcmareskerspel
(vermoedelijk Alkmaar, Heiloo en Oesdom) hun kleine tienden per hoet 'Alkmaarse
maat' moesten betalen.2 Dit wijst erop dat in Alkmaar met een eigen maat gemeten en
- mag men veronderstellen - gewogen werd, hetgeen betekent dat er markt werd
gehouden. Volgens Boomkamp werden in 1408 de inkomsten van de Waag aan de
schutterij geschonken. Wie de schenker was vermeldt hij niet en bovendien is het
gegeven in de archieven niet terug te vinden. Mijns inziens behoort men onderscheid te
maken tussen degene die een recht bezat en degene die het uitoefende. De Blécourt
schrijft hierover: 'Met de opkomst der steden ontstond bij de landsoverheden de neiging
het aantal regalen uit te breiden, en zoo kwam men tot het recht van waag, van
korenmaat, van gruit (een ingrediënt van het bier), het schrodeambacht (vervoer van
vaten wijn en bier), het schrijfambacht, het klerkenambacht, het schoolambacht,
allemaal ambten en bedrijven die niet anders dan namens de Landsheer mochten
worden uitgeoefend 3 Zoals met zovele andere rechten gebeurde, kon de landsheer
het recht om waag te houden voor een bepaalde periode verpachten of zelfs in eeuwige
erfpacht geven of verkopen. Hoe het in Alkmaar geregeld was, is niet bekend. Het
Alkmaarse waagrecht komt voor het eerst ter sprake in een vonnis van het Hof van
Holland van 18 april 1505. Het blijkt, dat de graaf van Holland in 1498 de Alkmaarse
