landgoed Randenbroek te Amersfoort.
Van Campen had namelijk een maquette
laten vervaardigen van het orgel om
inzicht te krijgen in de perspectivische ver
tekeningen die zouden ontstaan als de lui
ken zich eenmaal hoog boven de grond
zouden bevinden en om de compositori
sche problemen te kunnen overzien die
zeker zouden ontstaan doordat de voor
stelling over een afwisselend vlakke en
halfronde ondergrond moest doorlopen.
Nadat de maquette door Van Everdingen
was beschilderd en door de burgemeesters
van Alkmaar was bekeken, kon aan het
eigenlijke schilderwerk worden begonnen.
Van Everdingen begon in 1643. Hij vol
tooide het werk in een jaar, maar hield
ondertussen ook nog tijd over om in Alk
maar enkele portretten te vervaardigen1'.
Het orgelfront werd getransformeerd tot
een gotische stadspoort. Recent onder
zoek heeft uitgewezen dat de gotische zui
len en boogprofielen letterlijk zijn geko
pieerd van het aan het eind van de 15de
eeuw gebouwde oxaal van de Sint Joris-
kerk in Amersfoort7, Van Everdingen
moet het oxaal hebben bestudeerd toen
hij bij Van Campen was. De toepassing
van de gotische stijl in een 17de eeuse schil
dering is een uniek fenomeen. Vermoede
lijk wilden Van Campen en/of Van Ever
dingen het uiterlijk van de luiken in over
eenstemming brengen met het laatgotische
interieur van de Grote Kerk.
Bij de vervaardiging van "De triomf van
Saul" werd op geraffineerde wijze gebruik
gemaakt van de vorm van de luiken. De
cylindervormige uitstulpingen werden
omgetoverd tot zuilen. Perspectivische
problemen werden met veel vernuft opge
lost. Zo moesten bijvoorbeeld de dwars
fluit en enkele vingers van een fluitist die
zich gedeeltelijk op de linker cylinder en
gedeeltelijk op het daaraan grenzende
platte vlak bevindt geheel vertekend wor
den weergegeven om te bewerkstelligen
dat de fluitist recht van voren en van
onderaf gezien een normaal aanzien
kreeg. Ook elders op de luiken bevinden
zich dergelijke "anamorfosen".
Van alle menselijke figuren die de luiken
bevolken is Saul, gezeten op een wit paard
en gekleed in een rode mantel het opval
lendst. Hij komt rechts aangereden. In zijn
gevolg bevindt zich David. Hij draagt een
pantervel en houdt triomfantelijk een
zwaard omhoog waar op hij het afgehou
wen hoofd van Goliath heeft gespiesd.
Vlakbij hem staat een kleine jongen die
Goliaths helm vasthoudt. Links van Saul,
in het midden van de luiken, staan enkele
gevangenen, terwijl geheel links een
vrouw met een luit in de hand een aantal
zangers en musici begeleidt. Vanuit een
loge in de stadspoort verwelkomen man
nen en vrouwen de overwinnaars. Behalve
menselijke figuren zijn er ook beelden te
zien op Van Everdingens schilderij. Het
beeld dat zich vlak boven de gevangenen
bevindt stelt Mozes met de wetstafelen
voor. De overige beelden zijn moeilijk te
identificeren8.
In 1661 maakte Pieter Jansz. Saenredam
(1597-1661), een goede vriend van Jacob
van Campen, twee aquarellen van het
orgel (ill. 3 en ill. 4). Omstreeks 1782
onderging het uiterlijk van het orgel een
ingrijpende wijziging, die vermoedelijk
verband hield met het feit dat ook het orgel
drastisch werd veranderd". De orgelkas die
oorspronkelijk een blonde beige tint had.
werd overschilderd in een donkere maho-
nie-imitatie. Het rugwerk verloor zijn lui
ken en de tribune eromheen werd gemar
merd. Zowel de Ionische als de Corinti-
sche pilasters werden zwart geschilderd.
Bovendien werden de binnenzijden van de
luiken door Johannes Petrus van Horstok
(1745-1825) van geheel nieuwe engelen
voorzien en verdween de hout-imitatie
onder een donkerbruine verflaag. Van het
oorspronkelijke ontwerp van Van Campen
bleef weinig meer over.
Daarin is nu verandering gekomen. Op
grond van een rapport dat werd geschre
ven door een aantal orgeldeskundigen,
werd in 1978 besloten om het orgel zo te
restaureren dat het weer hersteld zou wor
den in de staat waarin het in 1723 door
orgelbouwer Frans Caspar Schnitger werd
opgeleverd10. Sedertdien is het Comité
"Orgel '78" druk doende geweest om de
restauratie daadwerkelijk plaats te laten
vinden. Zowel het instrument als de orgel
kas werden teruggebracht in de oude staat.
Twee jaar geleden werd tevens de restau
ratie van de luiken ter hand genomen. Van
de binnenzijden van de luiken werden
röntgenopnamen gemaakt, waaruit bleek
dat de 17de eeuwse beschilderingen van
Valk en Gerbrandtsz zich nog onder de
laat 18de eeuwse verflagen bevonden. Er
werd overwogen om ook de binnenzijden
van de luiken hun oorspronkelijke
gedaante terug te geven, maar hiervan
moest worden afgezien toen bleek dat dat
de verflagen op de plaatsen waar zich de
engelen van Van Horstok bevinden zo
hard was, dat verwijdering de onderlig
gende schildering zeker zou beschadigen.
837