En het was ook al niet zo dat er al heel lang een arbeidersklasse was, die als
het ware zat te wachten op Domela Nieuwenhuis om zich te bevrijden van
het kapitalistische juk der bourgeoisie. Al deze groepen zijn aantoonbaar
gevormd, ze zijn met grote moeite gemobiliseerd en moesten tot een eenheid
worden gesmeed. Ze kregen voorgehouden dat zij tot een authentiek
volksdeel behoorden en dat hebben ze vol enthousiasme aangehoord, maar
totdat het hen in het derde kwart van de negentiende eeuw werd
voorgehouden wisten ze het niet. Al deze mensen hebben dus meer of
minder spontaan keuzes gemaakt uit verschillende mogelijkheden, hebben
zich een identiteit aangemeten die hen werd aangeboden op een soort
geestelijk-sociale markt. Ze hebben zich een weg moeten banen langs tal van
standwerkers, en het aanbod van de verschillende marktkramen tot zich door
laten dringen voordat ze een beslissing namen. Dit verklaart overigens ook
dat ongeveer de helft van de bevolking zich nooit heeft laten opnemen in een
verzuilde organisatie. Een dergelijke visie legt er dus de nadruk op dat er in
de Nederlandse geschiedenis geen sprake is van een vanzelfsprekende
continuïteit vanaf de Opstand én legt er de nadruk op dat de verzuiling een
veel actiever proces is dan vaak wordt voorgesteld en ook veel ingrijpender.
Het kerkje is gevuld
24
