Gevelstenen
Een gevelsteen is een stenen plaat of blok met bijvoorbeeld een inscrip
tie, een wapenschild, een embleem of een gebeeldhouwde voorstelling van
de naam van het huis of het daarin uitgeoefende bedrijf. Net als op de uit
hangborden moest de afbeelding duidelijk zijn voor de velen, die niet kon
den lezen. In de Middeleeuwen werd een gevelsteen meestal boven de in
gang van huis of winkel geplaatst; de steen zat dan vaak in het hoogveld in
gemetseld (een hoogveld is het achtervlak van een gemetselde en gesloten
(blinde) boog). Vanaf de 16e eeuw zat de gevelsteen vooral in het puifries.
Bij een puifries moet men denken aan een horizontale band tussen twee
lijsten: zo'n fries is prachtig te zien aan het Grafter raadhuis waar sierlijk
gemetselde, horizontale banden van boven en van onder afgesloten worden
door vooruitstekende natuurstenen waterlijsten.
Afbeeldingen op gevelstenen kunnen zeer uiteenlopen. Veel gevelstenen
tonen heraldische, religieuze, mythische, historische of historisch-
topografische motieven. Geliefd waren ook gevelstenen met voorstellingen
van beroepen, handel en verkeer, planten en dieren.
De vele wapens op gevelstenen zijn terug te voeren tot de heraldiek van
de Middeleeuwen. Feodale edelen droegen herkenningstekens op hun kle
ding, schilden en banieren; diezelfde tekens waren ook aangebracht op hun
burchten en kastelen.
Stadswapens kwamen er toen de steden ontstonden. De overheden
plaatsten die wapens onder meer op de stadspoorten en boven de ingang
van officiële gebouwen. Ook schutters, gilden en voorname burgers kozen
een eigen wapen. Daarom zijn er zoveel gevelstenen met heraldische sym
bolen zoals kronen, lelies en de schildvorm. In 1542 werd een keur uitge
vaardigd waarin stond, dat bij verhuizing de gevelsteen moest blijven zitten,
omdat daardoor het huis bekend was. De meeste gevelstenen zijn in de 17e
en 18e eeuw geplaatst. Nadat in de Franse tijd de huisnummering was inge
voerd nam het aantal gevelstenen af.
Gevelstenen op het Schermereiland
Wie zoekt naar gevelstenen op het Schermereiland moet bedenken dat
een gevelsteen meestal (altijd?) in een stenen muur zit. Houten huizen had
den daarentegen meestal uithangborden. Terwijl de houten huizen in de
grotere steden al in een vroeg stadium werden vervangen door stenen hui
zen, heeft het houten huis zich op het platteland veel langer kunnen hand
haven.
Museum 'In 't Houten Huis' herbergt één gevelsteen van een Rijper pand
(Rechtestraat 74); deze staat op de eerste verdieping en draagt een leeuw.
47
