8
oretici Van der Goes en Pannekoek en de eerste "rode"
wethouder in Nederland, Wibaut: zij allen legden, gerugge-
steund door Saks, de grootste marxistische theoreticus in
Nederland, Troelstra en de zijnen het vuur na aan de sche
nen. De politici immers hadden de neiging, door de nood
des volks gedreven, meer de maatschappelijke hervorming
dan de maatschappelijke omwenteling na te streven. Hier
tegen stelden Saks en zijn mederedacteuren zich krachtig
te weer. Niet de afgebeulde arbeiders, maar de vermeende
wetenschappelijke waarheid had onze Pieter naar het mar
xisme gedreven. In zijn artikelen, waarvan de belangrijk
ste later in twee delen zijn gebundeld onder de titel "Socia
listische Opstellen", toont hij zich als de "grote peuterkun
dige" van Marx' leerstellingen. Saks, die als apotheker de
kost verdiende, beschouwde deze als een doktersrecept,
waarbij de geringste afwijking een dodelijke afloop tot ge
volg had.
Communisme
Toch had hij de volgende scheuring binnen de beweging niet
gewenst. De zwerende etterpuist brak open toen fanatici
van een jongere generatie Troelstra te ver de hoek in dre
ven. In 1909 traden zij uit de partij en stichtten een nieuwe:
de Sociaal Democratische Partij (SDC, de latere CPN). Als
principieel marxist trad ook Saks toe tot deze eerste com
munistische partij ter wereld. Hij ontwierp zelfs het nieu
we partijprogramma. Hij had zich echter in het democra
tische gehalte van de nieuwe partij vergist. Hij had de
SDAP verlaten wegens Troelstra' s intolerante houding je
gens kritische dwarsliggers. Toen Saks in 1914 bij het uit
breken van de eerste wereldoorlog pleitte voor de verdedi
ging van het vaderland, werd zijn stukje niet in de Tribune,
de partijkrant van de SPD, opgenomen. Zo werd Saks de
eerste intellectueel die op grond van onverdraagzaamheid
de SPD verliet.
Socialisme en communisme zijn sindsdien andere wegen
ingegaan dan Saks wilde bewandelen. Zijn koppige geloof
in het orthodoxe marxisme en zijn pleidooi voor vrijheid
van meningsuiting maakten hem tot een vereenzaamde toe
schouwer van beide stromingen.
Terugkijkend kan men zijn democratisch-marxisme be
schouwen als wat later "communisme met een menselijk
gezicht" zou worden genoemd. Had men toentertijd al deze
