Overpeinzingen bij de
Lavey aan de Zanddijk
Bij de aanleg van de Zanddijk
in 1610 werd halverwege tussen
Huisduinen en Callantsoog een
hoge paal geplaatst waarin men een
mand kon hijsen om het begin en
einde van de werktijden aan te geven.
Zon paal noemde men een 'lavey'
of 'levey'. Bij werkzaamheden aan
de Helderse zeedijk werd dezelfde
methode toegepast, zij het dat de
mand dan werd opgehesen aan de
Helderse kerktoren. Want zelfs als
er een kerkklok was kon men die
op grote afstand niet altijd horen
slaan, laat staan aan de wijzers zien
hoe laat het was. Als bijzonderheid
kan nog worden vermeld dat de
schoolmeester aan Den Helder
'zorgde voor 't op- en neerhalen
van het mandje van den Toorn
op de gestelde uuren als 's Lands
Arbeijtsvolk hun schofttijd hadden.'1
V
4
De 'lavey' aan de Zanddijk, voor
het eerst te zien op een kaart van
Dirk Abbestee (1672), staat nog
wel aangegeven op de kaart van
C.R.T. Krayenhoff (1832), maar is
op de eerste officiële topografische
kaarten van Noord-Holland 1849-
1859) verdwenen. Volgens Dr. Henk
Schoorl, in zijn befaamde boek over
de waterstaatkundige geschiedenis
van de Kop van Noord-Holland
tot ca.1750, is de naam 'levey' een
verbastering van het Franse 'levier'
dit is hefboom (vergelijk ook
het Engelse 'lever' hefboom).2
Het Groot Woordenboek der
Nederlandse taal geeft eenvoudig
aan: 'lavei' is vrijaf, rust. 'Lavei
steken' is ophouden te werken, gaan
schaften, maar ook in staking gaan,
Over de herkomst van het woord
geeft Van Dale geen uitsluitsel.
Het Middelnederlandsche
handwoordenboek van J. Verdam
(1981) zegt eenvoudig: 'tere
laveye gaan' is gaan slenteren.5
En P.J. Harrebomée in zijn
spreekwoordenboek uit 1861
zegt over 'Lavei': hij heeft 'lavei
gekregen' hij loopt rond, is vrij.4
Ook bij nog oudere auteurs zoals
Carolus Tuinman (Middelburg,
1726) wordt in die zin gesproken:
"Zoo vaak de Feestdagen aankomen
en de schooljeugd lavey heeft".5
Het is dus wel duidelijk dat
'lavey' alles te maken heeft met
'schafttijd', maar daarmee is de
oorsprong van het woord nog niet
verklaard. De Groningse auteur
Otto Knottnerus denkt dat het bij
'lavei' oorspronkelijk om een Frans
woord gaat dat verwijst naar de
omgang met eb en vloed. De 'lawei'
is vermoedelijk afgeleid van 'levée'
of'levier': een signaal dat - net als
een stormbal - wordt opgetrokken
ingeval van hoog water, maar dat
wordt neergelaten als het veilig is.6
En hij verwijst naar ....Henk Schoorl
M
Staking
Er is behalve schaften en vrij
rondlopen nog een andere betekenis
van het woord 'lavei', namelijk
staken. Al in 1577 wordt in
Antwerpen gesproken over 'laveijen'
in de betekenis van eigenmachtig
ophouden met werken. Staken
dus. Dit woord in deze betekenis
is bekend langs de hele kust van
Vlaanderen tot Noord-Duitsland.
Was een groep arbeiders ontevreden
met het loon dan probeerden ze het
werk te staken door het bekende
signaal te hijsen. Of ze bonden zelf
een rode lap of een korf aan een
/A//i3
Den Helder t8e eeuw. De Hervormde kerk. De mand aan de toren werd gehesen en
neergelaten om het begin en einde van werk- en schafttijden aan te geven (collectie
gemeente Den Helder).
110