87
in Europa nog ternauwernood of
helemaal geen sprake van. Het
proces van staatsvorming in ons
land tijdens en na de Opstand wordt
nauwkeurig beschreven en in de
West-Europese context geplaatst,
evenals de kerkelijke verhoudingen
in ons land en daarbuiten.
Willem van Oranje, aldus de auteur,
was overtuigd pleitbezorger van de
vrijheid van godsdienst. Kerk en Staat
bleven gescheiden. De calvinistische
kerk werd géén staatskerk. Men
was zeker niet verplicht lid van de
gereformeerde kerk te zijn. Andere
geloofsrichtingen werden, hoewel
niet officieel erkend, dan toch
gedoogd.
Maurits/Oldenbarnevelt
Bijzonder knap vind ik ook de
in het derde hoofdstuk gegeven
analyse van de godsdiensttwisten
tussen de remonstranten en
contraremonstranten. Zelfs
historici-van-nu vinden het
onbegrijpelijk dat men zich in die
dagen kon opwinden over zoiets als
de predestinatie (of uitverkiezing).
Maar dat toont alleen maar aan hoe
weinig besef ze hebben van wat er
toen werkelijk speelde. Daarvoor
zijn ze te 'eigentijds', zakelijk,
rationeel en gespeend van ieder
gevoel voor religie. Toch zou men,
als men de huidige discussies
binnen de islam werkelijk volgt,
kunnen weten, dat er mensen zijn
die zelfs willen sterven voor hun
geloof. Zo erg was het toen niet
meer - de brandstapels van Filips
II behoorden tot het verleden
maar onze i7e eeuwse voorvaderen
vlogen elkaar niet zó maar in de
haren. Men zou dit kunnen weten,
want Van Deursens boek over deze
periode 'Bavianen en slijkgeuzen,
kerk en kerkvolk ten tijde van
Maurits en Oldenbarnevelt'
(1974) is al dertig jaar oud. In dit
vernieuwende boek beschreef de
auteur niet alleen de inhoud van de
theologische conflicten, maar ook
de praktijk van alle dag van gewone
kerkgangers, de weg van de doop
tot het graf. En van de kerk in de
samenleving.
De tegenstelling Maurits/
Oldenbarnevelt raakte
verweven met die tussen
contraremonstranten en
remonstranten. Toen de stadhouder
tenslotte openlijk partij koos voor
de orthodoxie van het gewone
volk, was het pleit beslecht.
Uiteindelijk is Oldenbarnevelt, de
verdienstelijke staatsman, onthoofd.
Terecht mochten de Staten van
Holland in hun resolutieregister
over het slachtoffer noteren:
'Een man van grooten bedrijve, besoig-
ne, memorie ende directie, ja singulier
in alles. Die staat siet toe dat hij niet
en valle. Ende sy Godt sijne siele gena-
digh. Amen.
Oldenbarnevelt is ter dood
veroordeeld op grond van
onbewezen vermoedens, schrijft
Van Deursen. Van vermeend
landverraad, waarvan Maurits
overtuigd geraakt was. Zoals
Oldenbarnevelt ten onrechte
meende dat de stadhouder uit was
op vorstelijke soevereiniteit.
Zo is er, naar we weten, meer
fout gegaan. De moord op de
gebroeders Johan en Cornelis de
Witt in het rampjaar 1672 was
zo'n ander absoluut dieptepunt in
onze vaderlandse geschiedenis.
Daarover schrijft Van Deursen aan
het eind van zijn boek, dat eindigt
Johan de Witt, door J. de Baen.
met de dood van koning-stadhouder
Willem III in 1702.
Voor wie als ik geschiedenisles
heeft gehad in de tijd van de
schoolwandplaten is 'De last van veel
geluk' eindelijk weer eens een verhaal
bij al die jaartallen en gebeurtenissen.
Van Deursen is een verhalenverteller
en dat vind ik geweldig. Is er dan
helemaal geen kritiek?
Natuurlijk wel. Sociale en
economische geschiedenis, kunst
en cultuur komen slechts beperkt
aan bod. Maar daar zijn weer andere
boeken voor. En dan is er de kritiek
van Vrij Nederland of beter gezegd
van een mij onbekende recensent
Jos Palm in 'Vrij Nederland' (18
september 2004) met als titel
'Vroeger was alles beter'.
En als samenvatting: 'De
historicus A.Th. van Deursen
toont zich in zijn weergave
van de Gouden Eeuw een
kruisridder tegen de moderniteit.
De grafstemming overheerst.'
Nu wil ik niet ontkennen dat
de (oud-V.U. hoogleraar) Van
Deursen op geloofsgebied geen
oppervlakkigheid tolereert. Dat
mensen-van-nu dit irriteert
begrijp ik ook nog wel. Maar om
dan te schrijven 'Van Deursens
zuinige, dunne taal werkt niet
voor het invoelbaar maken van een
algemene geschiedenis'. Tja, daar
kan ik eerlijk gezegd toch ook niet
veel mee. Overigens wil ik er nog
wel aan toevoegen dat Jos Palm óók
schrijft over 'het overdonderende
aantal pagina's van hoge kwaliteit'
bij Van Deursen.
Uit een bespreking van Erika
Kuijpers in de NRC van 17
september 2004 citeer ik tenslotte
nog: 'De ouderwetse helden en
hoogtepunten keren terug in
een nieuw, mooi overzicht van
de Gouden Eeuw. Eindelijk weer
het verhaal bij de betekenisloos
geworden jaartallen.'
Ik ben dus zeker niet de enige die
dit boek aanprijst.
Jan T. Bremer
