Boekbespreking
Auteur: Henk van Nierop.
Titel: Het verraad van het Noorder
kwartier - Oorlog, terreur en recht
in de Nederlandse Opstand.
Uitgeverij: Bert Bakker,
344 pagina's, geïllustreerd.
45,00 (gebonden 59,90).
Het boek handelt over de beginja
ren van de Tachtigjarige Oorlog
(1568-1648) in Noord Holland ten
noorden van het IJ. Een rampzali
ge, onzekere tijd in een polderland
dat moeilijk toegankelijk was en
met een onderling verdeelde bevol
king. Maar veel katholieken haatten
de Spaanse Hertog Alva evenzeer
als de protestanten dat deden. An
derzijds: de geuzen onder leiding
van Diederik van Sonoy waren óók
niet bepaald populair.
Zutphen, Naarden, Haarlem waren
door de Spanjaarden platgebrand
en uitgemoord. In Alkmaar was het
Spaanse beleg afgebroken (8 okto
ber 1573) maar dat dit gebeuren het
begin van de victorie der rebellen
zou worden, wist men toen uiter
aard nog niet. De Spaanse troepen
zouden wel terug komen dacht
men. Wel hadden de Watergeuzen
kans gezien de regeringsvloot op de
Zuiderzee te verslaan, waarbij de
opstandelingen de Hollandse stad
houder Boussu gevangen namen
(oktober 1573) en het beleg van Lei
den was tenslotte op een fiasco uit
gelopen (3 oktober 1574). Maar de
Spanjaarden gaven niet op.
In mei 1574 trok de koninklijke
stadhouder Hierges troepen samen
in Beverwijk, in totaal zo'n vierdui
zend man Spaanse elitetroepen,
aangevuld met Duitse en Waalse
huurlingen. Hij had opdracht het
hele Noorderkwartier plat te bran
den en te onderwerpen. En hier be
gint dan vervolgens het eigenlijke
verhaal.
Behalve over een naderende inval
van Spaanse troepen deden óók ge
ruchten de ronde over verraad.
Spaansgezinde elementen uit het
nog altijd regeringsgetrouwe Am
sterdam zouden boeren hebben
omgekocht om bij nadering van de
Spaanse troepen brand te laten
stichten in de door de opstandelin
gen bezette dorpen. Deze verraders
zouden zich bedienen van zwer
vers, vagebonden, van haard en
huis verdrevenen, die in groten ge
tale rondzwierven door de provin
cie. Rebellenaanvoerder Sonoy, die
zijn hoofdkwartier in Alkmaar ge
vestigd had en deze plaats als 'een
fortresse van 't gehele Noorthol-
land' beschouwde, had echter van
dit snode plan vernomen en tiental
len vagebonden laten oppakken.
Toen Spaanse soldaten bij Schoorl
een molen in brand staken en kort
daarna alle Spanjaarden uit het
Noorderkwartier verdwenen waren,
was de verklaring van de opstande
lingen van de opstandelingen heel
eenvoudig. De brand in de molen
was het signaal geweest waarop
nog veel meer brandstichters in ac
tie hadden moeten komen. Dat ge
beurde echter niet, want Sonoy had
de betreffende vagebonden opge
pakt. Hiephoi voor Sonoy.
De werkelijke reden van het terug
trekken van de Spaanse troepen
echter was geldgebrek, maar daar
wilde men niet aan. Sonoy moest
echter wel bewijzen dat de verra
ders verraders waren. Dat ging vrij
simpel via de pijnbank. De vage
bonden gaven brullend van pijn na
men van (katholieke) boeren die ze
(toevallig) kenden en deze boeren
op hun beurt noemden weer na
men van stedelingen, met name uit
het toch al niet zó prinsgezinde
Hoorn. Wel herriepen alle slacht
offers hun bekentenissen in het
aangezicht van de dood, juist voor
hun executie.
Maar het kwaad was geschied. Jam
mer voor Sonoy was de uiteindelij
ke hoofdverdachte, de katholieke
Jan Jeroensz uit Hoorn, niet alleen
jurist, maar hij beschikte tevens
over invloedrijke connecties en
kwam uiteindelijk vrij. En dat niet
alleen, hij eiste rechtsherstel, voor
zichzelf en voor de anderen. Want
behalve gruwelijke verhoren en val
se bekentenissen, was hier sprake
van gruwelijke rechtsverkrachting.
Toen de verhalen nadrukkelijker
naar buiten kwamen, was dat Wil
lem van Oranje c.s. uiteraard zéé-
ronwelkom. De opstandelingenlei
der had immers nog een lang weg
te gaan.
Het hier in grote lijnen geschetste
verhaal heeft Van Nierop schitte
rend uitgewerkt in een niet alleen
hecht doortimmerd, maar ook boei
end beschreven epos. Slechts een
enkel vraagje. Op bladzijde 90
wordt verteld hoe de watergeuzen
de wateren beheersten en dat de
Spanjaarden in de zomer van 1574
een reusachtige vloot (Armada)
zouden sturen, hetgeen helaas voor
hen door het uitbreken van de pest
werd verhinderd. De vraag komt
dan op waarom er wél geld was
voor zo'n Armada en niet voor een
leger om het Noorderkwartier te be
dwingen.
Jammer is ook dat de Noordkop
nauwelijks ter spraken komt. Bij de
opsomming van schansen bij Pet
ten, op de slaperdijk achter de
Hondsbossche Zeedijk, bij Krab
bendam, bij Schoorldam, op de Re-
kerdijk, op de Galgendijk en aan de
Zaan bij Het Kalf, ontbreken de in
dezefde tijd aangelegde schansen
op Huisduinen, Den Helder (bij
het Nieuwediep), Texel en Wierin-
gen (bladzijde 96).
Maar nogmaals, het is een prachtig
boek over de ontwrichtende realiteit
van een huiveringwekkende oorlog
in ons eigen gewest.
J.T.BREMER
