124
Noten
1. 9e eeuw moet wel een drukfout zijn Zoals
in de "kop" terecht opgemerkt wordt leefde
Willibrord plm. 700.
2. F. Diederik, Archeologica. Schoorl, 1989.
Zie bv. pp. 39, 40, 41, 83, 90, 97.
3. Toen het veen droger was, eerder, was het
wel bewoonbaar. Zo is in de ondergrond van
Den Helder een nederzetting gevonden, lig
gend op veen uit de Late Ijzertijd (200 vC -
O) en twee nederzettingen uit de vroeg Ro
meinse tijd (O - 50 nC), bedekt met een dik
zandpakket.
4. W.A. van Es et al.. Archeologie in Neder
land. De rijkdom van het bodemarchief.
Amersfoort/Amsterdam, 1988. Kaarten pp. 95
en 99.
5. Diplomata Bergica, ed. M. Gysseling en
A.C.F. Koch (ed.). Brussel, 1950. no. 195.
6. D.R Blok, Het goederenregister van de St.-
Maartenskerk te Utrecht. In: Mededelingen
van de Vereniging voor Naamkunde 33, 1959.
pp. 89 - 104.
7. A. van Berkum, De constituering en mis
lukking van een Friese kerkprovincie. In: R
Bange en A.G. Weiier (ed.), Willibrord, zijn
wereld en zijn werk. Middeleeuwse studies
VI, Nijmegen, 1990. pp. 159 - 172.
8. Er zijn uit die tijd vele schenkingen bekend,
van hele "villae", of delen daarvan, in Texand-
rië, alsook gegevens over kerkwijdingen in die
streek. Ook heeft Willibrord toen (698) het
klooster Echtemach in Luxemburg gesticht.
9. Zie noot 7. Er bestaat vrij veel literatuur
over de vraag of Willibrord meer abt van zijn
klooster is geweest dan aartsbisschop van
Utrecht. Recent bijv. Jean Schröder, Wil
librord - Erzbisschof von Utrecht oder Abt
von Echtemach?, in: P. Bange en A.G. Weiier
(als noot 7), pp. 348 - 357. Opmerkelijk is
het wel dat hij nimmer een synode bijeenriep
en evenmin nieuwe bisdommen stichtte en er
bisschoppen voor wijdde. De door de paus ge
schonken bisschopsnaam Clemens heeft hij
nauwelijks gebruikt.
10. Of moet men zeggen: de plannen van paus
Sergius en Pepijn?
11. De genoemde periode volgt niet alleen uit
de "Vita's", de levensbeschrijvingen van Wil
librord, Bonifatius e.a., maar ook uit het feit
dat alle akten van schenkingen uit het eigen
lijke Frisia dagtekenen uit 719 en enkele jaren
ema.
12. Ludo Milis heeft hiervoor recent een
model ontwikkeld. Zie literatuur in Holland,
25, no. 3-5, sept. 1993, p. 132, noot 42.
13. Als noot 2, pp. 39 - 40.
14. W.A. van Es, Het Nederland van Wil
librord, Enkele archeologische kanttekenin
gen, in: P. Bange en A.G. Weiier (als noot 7),
p. 72.
15. A. van Berkum, De vijf Hollandse kerken
van Sint Willibrord, in: G.N.M. Vis (red.), Eg-
mond tussen kerk en wereld, Hilversum, 1993.
pp. 29 - 65.
16. A.C.F. Koch, Oorkondenboek van Holland
en Zeeland tot 1299. I. 's-Gravenhage, 1970,
no. 84. De kerkenlijst op p. 159.
17. In ons gebied zijn het Wognum, Vronen
St. Pancras), Alkmaar,
Oudorp, Egmond, Mijzen (- Schermerhorn),
Grootschermer, Heemskerk, Agathenkerke
Beverwijk), Assendelft.
18. D.F. Blok, De Hollandse en Friese kerken
van Echtemach, in: Mededelingen van het In
stituut voor Naamkunde, Leuven, VI, 1974.
p. 184 vv.
19. Hier zal wel het eerste Petten bedoeld zijn,
dat later de toevoeging "dat Hontsbosch hiet"
kreeg, twee km bezuiden het huidige Petten,
ergens in zee. De geleerden zijn het niet eens
over het aantal Pettens in de 12e en 13e eeuw:
twee (De Vries, Beekman, Siewertsen) of drie
(Schoorl).
20. Aantekeningen in een Echternachs Sacra-
mentarium. Bibliothèque Nationale, Paris,
fonds latin no. 9433. Tekst in Fontes Eg-
mudensis (O. Opperman ed.), Utrecht, 1933.
p. 255.
21. Ook bij Diederik (als noot 2), p. 41.
22. Diederik (als noot 2), pp. 99, 100.
23. H.J. Kok, Proeve van een onderzoek van
de patrocinia in het middeleeuwse bisdom
Utrecht, Assen, 1958.
