SCHEURING OF KLEURING
Het dilemma van Alkmaar
S&W u"n
East \rv
lesland jCj
Cot
Okievburr/
vcmt
Brcmi
ft hof
Wrccllt j
MpVUr Beiil. I
Wim
tR of Munster c. at
Oktober 1571 vond in Einden, Oost-Friesland, de 'grote
synode'plaats, waar ook de bekende Alktnaarse bage-
preker Jan Arentsz aanwezig was. Hij verzette zich bier
aanvankelijk tegen de voorgestelde strakke kerkorde,
maar bij zwichtte tenslotte voor de druk teneinde een
scheuring binnen de gereformeerde gelederen te voorko
men.
Alkmaar werd tijdens de synode aangewezen als contact-
kerk voor de gereformeerden boven de grote rivieren, bet
geen een grote verantwoordelijkheid betekende. Echter,
in principe werd Alkmaar hierdoor vrijwel buitenspel
gezet om aan het bovenvermelde besluit van de Staten
gevolg te geven. Ook was deze houding in conflict met het
streven naar godsdienstvrijheid door prins Willem van
Oranje.
Op de eerste vrije Statenvergadering te Dordrecht in juli 1572 werd de vrijheid van
godsdienst vastgesteld. Dat dit besluit niet tot een snelle en eenvoudige invoering heeft
geleid is ons genoegzaam bekend. Maar dat verwikkelingen in en bij Alkmaar in de
periode 1573-1618 van doorslaggevende betekenis zijn geweest om uiteindelijk in 1848
tot volledige godsdienstvrijheid via de grondwet te komen, is voor de meesten van ons
nieuw. Een recentelijk gehouden onderzoek naar de bewoning van een uit omstreeks
1520 daterend rijksmonument aan het Verdronkenoord in Alkmaar heeft dermate veel
informatie opgeleverd, dat met een grote mate van betrouwbaarheid een reconstructie
kan worden gemaakt van het beginproces tot het verkrijgen van de vrijheid van
godsdienst, een van onze fundamentele vrijheden. Hiervoor doen wij even een stap terug
in de tijd, en we! naar het jaar 1571.
Twee min of meer in eikaars verlengde liggende
ontwikkelingen noopten prins Willem van
Oranje, begin 1573, om maatregelen te treffen
om zijn nagestreefde doelen onder controle te
houden. Het was duidelijk dat de Spanjaarden
op korte termijn Alkmaar zouden belegeren. En
Alkmaar was kwetsbaar, omdat de vestingwerken
nog niet waren voltooid. Bovendien was voor
maart-april in Alkmaar een gewestelijke synode
gepland, waar ongetwijfeld de kerkorde op de
agenda zou sraan. De prins zocht uit voorzorg
voor beide zaken zijn oplossing buiten de stad
Alkmaar. Op 27 februari 1573 stelde hij hoogst
persoonlijk, mer voorbijgaan aan de toenma
lige graaf van Holland Filips II, een baljuw met
grote bevoegdheden aan over een direct aan
Alkmaar grenzend grafelijk gebied, juist voorbij
de Fricsebrug. Deze 'staatsgreep' zou bepalend
blijken voor de vorming van ons huidige kerk
en staatsbestel.
Wat de prins reeds verwachtte, gebeurde in
derdaad: de synode in Alkmaar sprak zich uit
voor een kerk uitsluitend in haar gereformeerde
gedaante. Jan Arentsz heeft op deze synode de
kerkorde en de eenheid van het kerkelijk gezag
met vuur verded igd.
Enkele maanden later verschenen de Spanjaar
den voor Alkmaar en betrok Don Frederik, de
zoon van Alva, zijn hoofdkwartier in en bij de
kerk van Oudorp (huidige De Terp) in her
grafelijke gebied. De twee nagestreefde doelen
van de prins kwamen nu in tijd en plaats bij
elkaar, in en bij Alkmaar, Jan Arentsz' rol was
al spoedig uitgespeeld, bij overleed een week na
bet begin van het beleg. De door de prins aange
stelde baljuw zou echter voor beide problemen,
voor een op termijn doeltreffende, oplossing
zorgen.
Kroniek van Oudorp
2006
16
