een tolplaats
met overhaal,
sluis en brug
'An de zijdwintsdijck en witsmeer heb ick Westphalen
een grote en seer plesierige welgelegen hoffstede geheten
van outs Tolcke, met grote boomgaert omtrent twe mer-
gen (=twee morgen, bijna 2 hectare) manteling om
heining met wilgen), zaed, en weijdlant ruijm sestich
geers (=zestiggeers=bijna 20 hetare) altemael an off bij
malkanderen oudlant en erffgoet an Tolcker buerte ge
legen met een eijgen huijsinge an de brech (=brug) daer
alle waren te koop sijn soo passagiers al seer veel die alle
weecken soo naer AlcmaerAmsterdam, Haerlem, en
verder varen met alderhande waren'.
Dit schreef de Alkmaarse advocaat Adriaan Westphalen in 1685
over zijn buitenverblijf in de buurtschap Tolke bij Schagen. Het
is nog niet duidelijk welke huisplaats aan de brug hier bedoeld
wordt. Ook toen al het zg. forensenverkeer...
De overhaal (overtoom)
De buurtschap Tolke aan de voormalige Witsmeer is in de 15e
eeuw ontstaan na plaatsing van een overhaal voor voornamelijk
marktschuiten om deze over de toen nog zeer lage Tolkerdijk
(Zijdewind) te trekken.
Schagenaar J.L Lutjeharms onderzocht het Tolkerdijkje in
1947. Hij maakte daarvan hij een getekende doorsnede, waar
uit blijkt dat het eerste dijkje niet veel hoger was dan een halve
meter boven N.A.P
Vanuit de Witsmeer werden schuiten via de overhaal over een
flauw talud de Schagervaart in getrokken en vice versa. Dat
waren overigens geen kleine schuiten.
In een archiefstuk uit 1562 lezen we dat de grote marktschuit
van Haringhuizen niet via de korte route - door de sluis van
Deze marktschuit moet een lengte van
ongeveer 9 meter hebben gehad
(nu) de buurtschap Blokhuizen - bij de Witsmeer kon komen
zodat via Schagen en Tolke naar de Witsmeer moest worden ge
varen. Deze marktschuit moet een lengte van ongeveer 9 meter
hebben gehad.
De bouw van de overhaal en de tolheffing
Het bestuur van Schagen besloot op 15 december 1474 tot de
bouw van een overhaal:
'om allen menschen een gerijff ende vordersehap te bewijsen ende
daar lichteliken over te werken en te trekken op ordannancien dat te
geschien'.
De kerk van Schagen verzorgde en ontving de tolheffing
een scuijt sonder roer ledich des will selgheven een doijt (=een duit) tot
allen tijden ende die mit last of geladen is een oert (=een oortje) van
een stuijver, een scuijt mit een roer beneden vijff ende twintich voeten
ledich een oert van een stuijver ende geladen of mit laste enen halve
stuijver, een scuijt of praem boven vijff ende twintich voeten ledich een
halven stuijver ende geladen off mit laste een stuijversleden mit laste
een oert van eenen stuijver
De naam Tolke
In de akte uit 1474 werd de overhaal als werktuig 'Tolke' ge
noemd waaraan de buurtschap dan zijn naam dankt.
De omvangrijke houten constructie bestond uit een zwaar
onderstel van eikenhout met twee eveneens houten wielen
raderen (doorsnede 3 meter) die men met de hand moest
draaien en die tegelijk dienden als lichte overbrenging voor de
trekkende touwen om de schuit al rollend over te halen. Onder
de schuit werden een paar ronde stammen geplaatst dat het
geheel in beweging bracht. Hier en daar heeft men de oude
overhalen of overtomen hersteld en teruggeplaatst op of bij
de oude locaties ter herinnering zoals in de plaats Venhuizen
(nabij Enkhuizen).
In de Broekerhaven te Bovenkarspel maakt men heden nog
steeds gebruik van een moderne overhaal.
Tolke 1947, gezicht richting de Schagerwaard.
Tolke
16
