Burgerlijke staat
zinnen uit gemiddeld 4,8 personen, inclusief het inwonende personeel, even
tuele kostgangers, weduwen die bij hun gehuwde kinderen inwoonden en
uitbesteclelingen (hulpbehoevenden die op kosten van het armbestuur door
particulieren in huis werden opgenomen). Vijftig jaar later was de gemiddelde
gezinsgrootte al gedaald tot 4,2 personen, een aantal dat landelijk pas in 1942
werd bereikt. Het moderne kerngezin deed in Schagen al vroeg zijn intrede.
De meeste gezinnen bestonden uit een vader, moeder en een of twee kinde
ren. Gelijktijdig aan de daling van de gezinsgrootte, daalde ook het gemiddel
de aantal kinderen per gezin: van 2,3 in 1879 naar 1,9 in 1899. Dit laatste aan
tal werd landelijk pas in 1947 genoteerd.
De gezinnen in Schagen waren klein, maar in de gemeente Barsingerhorn
waren de gezinnen nog kleiner. De omvang van de gezinnen schommelde
daar in de tweede helft van de negentiende eeuw al rond de 4,3 personen en
in 1899 was de gemiddelde gezinsgrootte er gedaald tot nog slechts 3,9
personen. Dit aantal werd landelijk in 1960 bereikt. Er waren in Bar
singerhorn in 1879 gemiddeld al minder kinderen per gezin dan in Schagen,
maar dit aantal nam ook nog verder af: van 2,1 in 1879 naar 1,7 in 1899.
Landelijk gezien was dit pas in de zestiger jaren van deze eeuw het geval.
Zowel in Schagen als in Barsingerhorn was het kindertal per gezin al in de
negentiende eeuw lager dan in andere Nederlandse gemeenten, waar de ge
zinnen in de genoemde jaren gemiddeld respektievelijk 2,3 en 2,5 kinderen
telden.
Het inwonende personeel bestond in Schagen voornamelijk uit vrouwen.
Zij werkten als dienstbode, als winkelmeisje of waren in dienst bij een boer.
Vrouwelijk personeel was voor veeboeren, zeker als zij geen dochters had
den, onmisbaar bij de dagelijks terugkerende werkzaamheden op de boerde
rij. Ze hielpen bij de kaasbereiding en bij het spoelen en boenen van melk
emmers en de boter- en kaastobben.
Veel inwonende personeelsleden waren er overigens niet en tussen 1859
en 1899 daalde het gemiddelde aantal personeelsleden per gezin van 0,44 tot
0,27 personen. In gemiddeld één op de drie gezinnen woonde een perso
neelslid in, maar het werkelijke aantal gezinnen met inwonend personeel was
lager. Boeren hadden meestal een knecht en een of twee meiden in dienst,
gemiddeld dus 2,5 inwonende personeelsleden. Aan de hand daaivan kunnen
we concluderen dat tussen 1859 en 1899 gemiddeld één op de zeven a acht
gezinnen inwonend personeel in dienst had. In deze periode werd het steeds
ongebruikelijker dat het personeel bij de werkgever in huis woonde. In 1859
had gemiddeld één op de vijf a zes gezinnen inwonend personeel, in 1899
nog maar één op de negen gezinnen.
Als we kijken naar de burgerlijke staat van de inwoners van Schagen valt op
dat er in de tweede helft van de negentiende eeuw veel meer weduwen dan
weduwnaars waren. Dit kwam doordat weduwnaars over het algemeen eer
der hertrouwden en doordat vrouwen langer leefden, als zij tenminste een
maal de gevaarlijke periode van het kinderen baren hadden overleefd. In hun
vruchtbare jaren liepen zij een grote kans om in het kraambed te sterven.
Mannen kwamen dan ook vaker op jonge leeftijd alleen te staan dan
vrouwen en hadden daardoor betere huwelijkskansen dan vrouwen die op
oudere leeftijd weduwe weiden. Aan het einde van de eeuw nam de kraam-
bedsterfte in Nederland echter af. Als gevolg van de toename van het aantal
weduwen in deze periode steeg het aantal verweduwde personen in Scha
gen, terwijl dit aantal in Nederland juist daalde. Het aantal weduwen en
weduwnaars was overigens tussen 1849 en 1889 relatief kleiner dan in de rest
van Nederland. Gemiddeld was 5,3% van de Schagenaars en 6% van alle Ne
derlanders weduwe of weduwnaar. In 1889 kwamen deze cijfers anders te
liggen: respektievelijk 5,8% en 5,5%.
Een aantal weduwnaars en weduwen in Schagen waren hoofd van een ge
zin De meesten, zeker de ouderen, waren dat echter niet. Zij woonden bij
hun gehuwde kinderen of bij anderen in. Enkelen woonden misschien wel
16
