4
Er bestond nog geen plicht om naar school te gaan. Ouders konden hun
kinderen thuis houden, om ze mee te laten werken op het eigen bedrijf
of om ze elders geld te laten verdienen. De enige dwang om kinderen
naar school te sturen werd uitgeoefend door armbesturen: zij dreigden
de bedeling in te houden als de kinderen werden thuis gehouden. In
leerboekjes werd de kinderen voorgehouden dat ijver en vlijt zichzelf
beloonden, zoals bijvoorbeeld in M. van Heyningen Bosch, Moeder
Anna en hare kindertjes. Groningen 1850:
Wees vlijtig mijn liefjes!
Dan wordt gij ras groot,
En hebt dan voorzeker
Ook altijd uw brood.
De luiaard moet bed 'len
Veracht van elk een:
Een kommerloos leven
Geeft de arbeid alleen.
Na de schoolwet van 1878 waren de gemeenten verplicht om onterecht
schoolverzuim te bestraffen met het stoppen van de bedeling. De wet be
vatte daarnaast allerlei indirekte maatregelen ter bevordering van het
schoolbezoek. Bovendien kregen de gemeenten het recht om verbodsbe
palingen uit te vaardigen tegen het werken van kinderen jonger dan
12 jaar. Uit de gemeenteverslagen blijkt niet in welke mate schoolver
zuim voorkwam in Schagen en welke maatregelen ertegen werden ge
nomen. Toch moet er wel sprake zijn geweest van schoolverzuim, ze
ker voordat de rooms katholieke school in 1871 werd opgericht. Het
aantal kinderen dat de gemeenteschool bezocht daalde toen namelijk
niet.
Pas in 1900 werd de leerplichtwet met 50 stemmen voor en 49 stemmen
tegen aangenomen. Zelfs toen bestond er dus nog geen overgrote meer
derheid vóór de wet. De krappe meerderheid was het gevolg van twee
toevallige omstandigheden. Schimmelpenninck (anti-revolutionair,
tegen de leerplicht) kon niet bij de stemming aanwezig zijn, als gevolg
van een val van zijn paard, terwijl de zieke Van Kerkwijk (liberaal,
voor de leerplicht) met een rijtuig naar de Kamer werd gebracht. In die
dagen ontstond hierover het volgende rijmpje (uit: J.H. Meynsen, La
ger onderwijs in de spiegel der geschiedenis. 175 jaar nationale wetge
ving op het lager onderwijs in Nederland 1801-1976. Den Haag 1976, p.
91):
Baron Schimmelpenninck en zijn biek
Deden beide aan politiek:
De baron zei: 'Tegen, zonder manco.
De schimmel zei: 'Wij stemmen blanco.
Zo werd BorgesiusLeerplichtwet
Door paarde-politiek gered.
Het onderwijs op de lagere school werd voor het grootste deel door de
gemeente betaald. Alleen in noodsituaties kon een beroep op de provin
cie of de landelijke overheid worden gedaan. In Schagen kwamen der
gelijke noodsituaties echter niet voor. Sinds 1852 moesten de ouders
van schoolgaande kinderen schoolgeld betalen. Dit schoolgeld bedroeg
in 1864 voor de twee hoogste klassen 0.60 per maand per kind, terwijl
er als twee kinderen uit één gezin de school bezochten 1 per maand
betaald moest worden en 0.40 voor elk volgend kind. Voor kinderen
in de laagste klas werd 0.40 per kind per maand berekend. Ongeveer
de helft van alle leerlingen hoefde geen schoolgeld te betalen, omdat
