16
Niet alleen liberale sprekers zetten in Schagen hun standpunten uiteen. In
september krijgt de socialist S.K. van der Veer van de Sociaal-Demokratische
Bond de gelegenheid het een en ander te zeggen over het streven der ar
beiderspartij. Er is veel belangstelling voor deze voordracht: de zaal zit bom
vol.
Van der Veer konstateert met genoegen dat de ontevredenheid onder het
volk toeneemt, daardoor wordt de bereidheid tot verzet tegen de huidige si
tuatie vergroot. De liberalen 'met hun veertig jaar knoeierij' zijn de schuld van
de erbarmelijke omstandigheden waarin het grootste deel van de bevolking
leeft. Zij hebben in die periode niets gedaan, alleen de toestand maar be
stendigd. Ondanks de Franse revolutie verkeert het volk nog steeds in sla
vernij. En eigenlijk nog slechter, want een slaaf levert nog iets op, een arbei
der niets. De oorzaken van de bestaande misstanden moeten worden weg
genomen. Een eerste oorzaak is het privébezit. Er is genoeg voor iedereen,
maar slechts enkelen profiteren daarvan. De rest lijdt honger en armoede. De
grootste oorzaak van de werkloosheid is de mechanisering van de fabrieken.
De belastingen drukken het meest op de minst bezittenden, de arbeiders
zijn daarvan dus het meest de dupe. Een van de meest onzedelijke en on
menselijke zaken is het militarisme: 'de grond is aan het volk ontstolen en
toch moeten de zonen van het volk er juist voor vechten.' Tijdens werksta
kingen worden de soldaten geacht weer op hun ouders te schieten, 'is er
iets afschuwelijkers te bedenken?' Oorlog is het gevolg van de hebzucht der
despoten.
Wat wil het socialisme nu aan deze situatie doen? Van der Veer meent dat er
allereerst algemeen stem- en kiesrecht moet komen, want de soevereiniteit
behoort aan het volk. Verder moet het privébezit verdwijnen. De regering is
niet in staat de belangen van het volk te behartigen. Het is daarom de plicht
van de arbeiders daar zelf voor op te komen. De machthebbers heersen nog
door hun verdeel- en heerspolitiek, maar als het volk zich eenmaal aaneen
sluit is het gedaan met hun gezag. Van der Veer hoopt dat er ook in Scha
gen een arbeiderspartij zal worden opgericht. [SC, 18 september 1890]
Zoals reeds vermeld, zal dit echter pas in 1912 gebeuren.
Behalve dat de liberale pers veel kritiek heeft op de konfessionelen, steekt
ze ook de hand in eigen boezem. In Liberalisme en de liberale partij stelt de
redaktie van de Schager Courant dat er bij de liberalen toch heel wat is veran
derd ten opzichte van de afgelopen veertig/vijftig jaar. Zij waren net zo 'rood'
als de volkspartij nu en 'het liberalisme wilde toen ook de regeering over het
volk door het volk.' Dit demokratische element is verdwenen en de leiders
zijn vervangen door plutokraten en doktrinairen. De liberale partij moet weer
volkspartij zijn, trouw aan haar beginselen. De kandidaten moeten dan ook
mannen uit de volkspartij zijn. De kiezers zelf zullen ook kritischer moeten
zijn bij hun keuze van de kandidaten. Met de komende verkiezingen kunnen
zij dat goedmaken en liberalisme en demokratie weer op één lijn zetten. [SC,
23 november 1890]
Of de liberaal Th.J. Waller tot de groep kandidaten behoort zoals de Schager
Courant ze het liefst heeft, valt te betwijfelen. Waller is provinciaal afgevaar
digde in Noord Holland en houdt op 18 december in Langedijk een voor
dracht voor de Vrijzinnige Kiesvereeniging 'Vrijheid'.
Over hoe hij gestemd zou hebben ten opzichte van de onderwijswet zegt
Waller: 'Vóór stemmen is tegen de liberale beginselen, tegenstemmen is
voor lamlegging van het staatsbestuur.' Hij gaat hier niet verder op in. Wat de
legerwet betreft is hij niet veel duidelijker. In principe is Waller voorstander
van de algemene dienstplicht, maar hij vindt het te duur voor het land. Het
principe van loting moet dus niet worden losgelaten. Hij is tegen persoonlijke
