Rolf Roos
Eli liep door een duin natter dan wij kennen, een deels niet
meer bestaand landschap, al duiken de rietorchis en het
wintergroen wel elders in het duin op. Volgens duinkenner
Rienk Slings (tot 2014 duinbeheerder bij PWN) wandelde
Eli toen door het nog niet beboste deel van het Sappenbos:
"Qua reliëf een nollenterrein, ontstaan in de loopduin
vlakte van de Papenberg. Tegenwoordig kunnen we ons
daar, weliswaar in verdroogde vorm, nog een voorstelling
van maken als we de ten westen aangrenzende zanderij
bezoeken; pal ten noorden van camping Geversduin
Sappenbos is de officiële 'vaknaam' die vermoedelijk
wel in een oud toponiem zijn oorsprong vindt. Volgens
Frits David Zeiler (historicus uit Bergen) is het mogelijk
afkomstig van 'Sape', wat mager en onvruchtbaar land
betekent. Zie ook breeSAAP en Sappeland, namen van
duinvalleien en natte ontginningen.
Ergens op de route langs de Helmweg komen we anno
2015 weer duinlandjes tegen met oude meidoorn en resten
van elzenhagen. Eens kleine akkertjes, nu recreatieweid-
jes en voorzien van watertjes voor poelkikkers, libellen en
de Schotse hooglanders van nu. In Eli's tijd waren koeien
schaars (en lokaal) in het duin, in tegenstelling tot konij
nen.
Verdwenen dieren
De weg ligt nu verder geheel in de schaduw van sappige
berkenboschjes, waar de zangvogels van heel de buurt
bijeen zijn om te broeden en te zingen; van tijd tot tijd
kort een fasanten-haan, wulpen schreien hoog in de lucht
en een kievit verjaagt met moed en groot misbaar twee
Vlaamsche Gaaien uit de buurt van zijn nest.
In de periode rond 1990-2000 verdwenen de wulpen na
de komst van de vos. Rienk Slings: 'Vermoedelijk ook
als gevolg van degradatie van het open duin, waardoor de
voedselsituatie voor de jongen sterk achteruit ging.'
Ik herinner ze me nog wel broedend op de Papenberg. Ook
het geluid van de fazantenhaan is vrijwel verstomd en kie
viten in het duin zijn pas echt schaars, al duikelen ze wel
weer boven de nieuw afgegraven valleien die de laatste
tien jaar er bij zijn gekomen in middenduin en in het zee
duin. Vlaamse gaaien zijn tegenwoordig zeer algemeen.
Als eters en begravers van eikels spelen ze een niet onbe
langrijke rol in de uitbreiding van het eikenbos. Havik,
sperwer en buizerd noemt Eli niet; die waren toen te sterk
vervolgd om tot broeden te komen.
"Misschien valt langs den weg uw oog op een hier wei
nig in 't oog vallende plant, die twee ronde bladeren heeft
en een trosje groene bloemen, waarin een goudgeel stipje
blinkt. Dat is een orchidee, de keverorchis, die hier in ont
zaglijke hoeveelheid en in reusachtige exemplaren voor
komt.'
Volgen we zijn oude spoor, dan komen we fraaie restan
ten van berkenbosjes tegen. Meteen achter de camping bij
de Helmweg ligt een dichtgegroeid en nog steeds vochtig
stuk met duinriet en braam.
Dan volgt de uitsmijter van Eli.
'En stellig, tenminste als ge tegen den avond deze wande
ling doet, hoort ge uit de boschjes aan uw linkerhand een
zonderling geluid komen, een vreemd geratel of gesnor als
van een groot spinnewiel, of van een tandrad dat langs
een veer glijdt. Dat doet de geheimzinnige geitenmelker,
een groote nachtvogel, half zwaluw, half valk, met heel
vreemde gewoonten, waarvan ik nog wel eens iets vertel
len zal."
Het dier zou het er nog een halve eeuw minstens volhou
den. Tot rond 1960 broedde de nachtzwaluw jaarlijks in
de eikenhakhoutbosjes. In plaats van een nachtegalentocht
hield de vogelwerkgroep toen een nachtzwaluwexcursie.
Bronnen:
Heimans, Eli, Vrije duinen. Uit: Met kijker en bus. Am
sterdam, 1906;
Heimans, Eli, Zeldzame planten in de duinen. De Le
vende Natuur, 13 (1908);
Kaan, Niek, De Duinkant, een verdwenen dorpje, 33e
Jaarboek Oud-Castricum (2010);
Kaan, Niek, Wie was jonkheer Frits Gevers, 26e Jaar
boek Oud-Castricum (2003);
Roos e.a., Rolf, Duinen en mensen Kennemerland, Am
sterdam, 2009;
Zeiler, Frits David, Nollen krochten blinken. Duinto
poniemen tussen Wijk aan Zee en Camperduin, PWN,
Castricum, 1995.
De reconstructie van de wandeling van Eli Heimans is
in een uitgebreide versie ook te vinden op de website
www.duinenenmensen.nl
Met dank aan:
Anneke Brouwer, Niek Kaan, Peter Levi, Rienk Slings,
Thea Spruijt en Joost Veer.
De Nachtzwaluw.
76
