Ook de namen Willem Arondéus, Johan Brouwer en Koen
Limperg vallen op, namen uit het kunstenaarsverzet en
deelnemers aan de aanslag op het Bevolkingsregister van
Amsterdam op 27 maart 1943. De Duitsers hadden in no
vember '41 de Kultuurkamer ingesteld en kunstenaars
moesten verplicht lid worden om naar buiten te kunnen
treden met hun werk. Degenen die dat principieel weiger
den, werd het brood uit de mond gestoten, omdat ze geen
overheidsopdrachten meer konden uitvoeren of niet meer
konden optreden. Hieruit kwam het kunstenaarsverzet
voort.
Er werd een steunfonds opgericht voor kunstenaars die
door het niet accepteren van opdrachten in moeilijkheden
kwamen. Voor de beeldende kunstenaars en de schrijvers
was een groepje mensen actief, dat naast de eerder ge
noemden bestond uit Gerrit van der Veen, Willem Sand-
berg en Leen van Dijk. Laatstgenoemde, toentertijd belas
tinginspecteur in Leiden, was belast met de financiën.
Zij raakten ook op andere manieren in het verzet betrokken
en zetten zich in voor het verspreiden van valse persoons
bewijzen. Het vervaardigen van het pseudo-watermerk
noemde Sandberg het beste stukje typografie waaraan hij
ooit gewerkt had.
De aanslag op het Amsterdamse Bevolkingsregister
Joden werden van een andere identiteit voorzien, ook de
genen die voor de arbeidsdienst naar Duitsland dreigden
te worden gestuurd en verzetsmensen. De valsheid van de
persoonsbewijzen kon moeilijk worden vastgesteld, maar
men kon ze wel altijd verifiëren op het Bevolkingsregis-
Door Sandberg ontworpen gedenksteen met de namen van
de verzetsstrijders die de aanslag op het bevolkingsregister
van Amsterdam uitvoerden. De steen is aangebracht op de
gevel van het voormalige bevolkingsregister, de huidige
studio Plantage naast de ingang van Artis.
26
ter. Om die reden beraamde de groep een aanslag op het
Bevolkingsregister van Amsterdam; een gebouw naast de
ingang van 'Artis'.
Er ging een maandenlange voorbereiding aan vooraf. Be
gin maart 1943 was alles gereed. Architect Koen Limperg
had een plattegrond van het gebouw gemaakt. Springstof
en brandstof benzol was beschikbaar en de nagemaakte
uniformen lagen klaar. De aanslag werd uitgevoerd op 27
maart 1943. Willem Arondéus, schilder en schrijver, was
daarbij verkleed als politiekapitein en de beeldhouwer
Gerrit van der Veen als politieluitenant. De aanslag werd
uitgevoerd zoals de bedoeling was, zonder dat er slacht
offers vielen. De geschiedenis van deze opzienbarende
verzetsdaad is uitgebreid beschreven door dr. L. de Jong
in deel 6 (II) van 'Het Koninkrijk der Nederlanden in de
Tweede Wereldoorlog
Een deel van de voorbereidingen zal vast in het Gevers
duin hebben plaatsgevonden. Volgens de kluisagenda
van 1942 zijn Arondéus, Brouwer en Limperg meerdere
malen bij Sandberg op bezoek geweest en de deelnemers
gingen enkele dagen na de aanslag terug naar Castricum.
Op 31 maart 1943 hebben ze er volgens een verklaring
van de eerder genoemde Leen van Dijk een feestje ge
vierd. In het 'huisje van Sandberg' is dat niet meer ge
weest; dat was een maand eerder afgebroken. Waar het
dan wel heeft plaatsgevonden, is niet duidelijk. Mis
schien was het de woning die het Museum aan de Bree-
deweg huurde. We zullen het waarschijnlijk nooit meer
te weten komen.
Van meer belang is dat al de volgende dag de arrestaties
begonnen. Alleen Sandberg, die vanwege zijn bekende ge
zicht en zijn tengere postuur niet aan de aan
slag had deelgenomen, en Gerrit van der Veen
konden nog onderduiken. Twaalf mannen
werden, na een proces in het Tropenmuseum,
ter dood veroordeeld en op 1 juli 1943 in de
duinen bij Overveen gefusilleerd. Gerrit van
der Veen is later, na een overval op het Huis
van Bewaring aan de Weteringschans, alsnog
gepakt en op 10 juni 1944 gefusilleerd.
Willem Sandberg was op de dag van de ar
restaties bij de kunstbergplaats in Zandvoort
en zijn vrouw kon hem nog tijdig waarschu
wen. Hij werd in eerste instantie opgevangen
in het huis van de familie Van Gogh in Laren
en dook daarna onder in Limburg, waar hij de
resterende oorlogsjaren aan het verzet bleef
deelnemen.
Op de gevel van het voormalige Bevolkings
register, de huidige Plantagestudio, is een
door Willem Sandberg ontworpen plaquette
geplaatst met de namen van de twaalf deelne
mers en helpers.
De aanslag op het Bevolkingsregister wordt
nog ieder jaar in Amsterdam herdacht en Provinciale Sta
ten van Noord-Holland besloten in 2004 tot een jaarlijkse
themalezing, die de naam Willem Arondéuslezing heeft
gekregen.
