kleine woning op. Werkman bleek een zeer terughoudende
Groninger met wie niet gemakkelijk een gesprek te begin
nen was. Toch raakten ze bevriend en bleven sedertdien
het contact onderhouden.
Sandberg ontving Werkman in 1941 bij hem thuis en op
een zondag nam hij hem en de schilder Jan Wiegers mee
naar de kluis.
Hendrik Nicolaas Werkman (1882-1945)
Hendrik Werkman was in 1908 een drukkerij in
Groningen begonnen. In het begin van de twintiger
jaren had hij nog een grote drukkerij met ruim 20
man personeel. Nadat hij zijn bedrijf wegens zake
lijke problemen had moeten sluiten, werd hij beel
dend kunstenaar. Werkman schilderde en begon te
experimenteren met materialen uit de drukkerij,
waarbij hij geen gebruik maakte van de regels bin
nen het drukkersvak. Het zijn vooral de 'druksels'
en het daaraan verwante drukwerk waarmee Werk
man zich aan de hand van steeds nieuwe ontdekkin
gen ontwikkelde en zich als beeldend kunstenaar
manifesteerde. Zijn druksels worden tot de prent
kunst gerekend.
In Groningen maakte Werkman deel uit van de
in 1918 opgerichte kunstenaarsvereniging 'De
Ploeg'.
Op 10 april 1945, een paar dagen voor de bevrij
ding, werd Werkman op 62-jarige leeftijd, samen
met negen anderen, door een Nederlandse SD'er
gefusilleerd. Drie dagen daarna werd de streek door
de Canadezen bevrijd. Hoewel hij illegaal druk
werk verzorgde, is de reden van zijn executie nooit
helemaal duidelijk geworden.
In een brief aan een vriend schreef Werkman op 20 mei
1941 uitgebreid over het uitstapje naar Castricum:
"Met graagte hebben Wiegers en ik die uitnodiging aan
genomen, hebben met de heer en mevrouw Sandberg ge
luncht in hun optrekje (n.b. de directiekeet van het Stede
lijk Museum) midden in de wildernis van het uitgestrekte
duinlandschap genoten, zowel van de natuur als van de
schilderijen, die anders in de musea hangen. Van Gogh,
Gauguin, Cézanne, Utrillo, Picasso, Manet, Monet, Pis-
sarro, Renoir en vele andere beroemde schilders.
Terug uit de kluis, mooi verkleumd door de kou die er
heerscht, een wandeling door de duinstreek langs broe
dende vogels op hun nest - een fazant op 14 eieren o.a.
Vlaamsche gaaien enz. - de nachtegaal maakte van de
nacht een dag en zong wat hij kon. Dat was het besluit van
een onvergetelijke dag.
U kunt zich denken dat ik gelukkig en dankbaar gestemd
ben en verrijkt teruggekeerd van een reis waartegen ik
zoo heb opgezien. Eén ding staat voor mij vast: aan het
werk.
Na de reis naar Amsterdam en Castricum heeft Werkman
in een serie van zijn mooiste 'druksels' aan zijn herinne
ringen gestalte gegeven. Allerlei natuurmotieven komen
er in terug.
24
Hij was van plan er een oplage van te maken met een pa
gina tekst bij elk werk, maar dat was er nog niet van ge
komen. Daarover schreef hijWel heb ik over de tekst
nagedacht, maar de tijd is er nog niet rijp voor en de tekst
niet rijp voor de tijd.
Hij was wel tevreden met het resultaat: "Om twee redenen
ben ik met de map Amsterdam-Castricum in mijn schik.
In de eerste plaats omdat ik weer aan de slag ben met
het maken van drukken en in de tweede plaats omdat het
resultaat geheel anders is dan wat ik het laatst heb ge
maakt.
Sandberg vertelde in een interview over de fantastische
wijze waarop Werkman de kluis heeft afgebeeld.' "Een of
andere vogel komt uit de kluis, zoiets als inspiratie. Ook
zie je de grammofoon bij ons thuis waarop we jazz-platen
draaiden, een bruggetje over een Amsterdamse gracht en
zovoort. Dat is er allemaal uit voortgekomen en dat heeft
hem eigenlijk weer op gang gebracht om te werken.
De latere directeur van het Rijksmuseum prof. Van Os
schreef ter gelegenheid van de Werkmantentoonstelling,
Druksel van Hendrik Werkman uit de serie Amsterdam-
Castricum, waarin hij de kluis uitbeeldt. De hele serie
bestaat uit 11 kleurrijke drukwerken (foto Stedelijk
Museum).
