Revolutie in Frankrijk 1789,
Fluwelen revolutie in Nederland 1795
In juli 1789 bestormt het gepeupel in Parijs de Bastille. De Franse
Revolutie zal uitgroeien tot massale volksbewegingen. Verbeten zoe
ken de Fransen naar een betere maatschappij. Keer op keer lopen de
zaken uit de hand. 'Het is het verhaal van onstuimige idealisten,
machtszoekers en profiteurs, van tweedracht en samenzweringen'.
In de Nationale Vergadering komt een grondwet tot stand en een ver
klaring van 'De Rechten van Mens en Burger'.
In 1792 breekt de oorlog uit tussen het revolutionaire Frankrijk en
de landen van de zogenaamde Eerste Coalitie, Oostenrijk en Pruisen.
Engeland en de Republiek sluiten zich bij de coalitie aan in 1793. Na
aanvankelijke successen in Belgie (Jemappes, oktober 1792) wor
den de Fransen onder generaal Dumouriez bij Neerwinden versla
gen. Dumouriez loopt over naar de Oostenrijkers, vol afschuw over
de koningsmoord van januari 1793 en het Jacobijnse schrikbewind
van Robespierre. In de Republiek halen de conservatieven opgelucht
adem, terwijl de patriotten zwaar teleurgesteld zijn.
Ondanks Robespierre en zijn guillotines marcheren de revolutionai
re legers in 1794 weer onder het zingen van de Marseillaise naar, en
over de grenzen. De legers van de Eerste Coalitie worden in juni 1794
bij Fleurus vernietigend verslagen. De weg naar de Republiek ligt
open. In de strenge winter van '94/'95 trekken de Fransen onder
Joubert en Pichegru de bevroren rivieren over in gezelschap van een
aantal patriotten die in 1787 waren uitgeweken naar Frankrijk o.a.
de Hattemse revolutionair Herman Willem Daendels. Op 16 januari
1795 bezetten de Fransen Utrecht en op 18 januari verlaat Stadhouder
Willem de Republiek vanaf het strand te Scheveningen. De Pruisische
en Engelse bondgenoten trekken zich rovend en plunderend terug
over de oostgrens. In 1799 zijn er ongetwijfeld veel Nederlanders die
zich dat maar al te goed zouden herinneren.
In tegenstelling met Frankrijk verloopt de revolutie in Nederland snel
en zonder bloedvergieten (Fluwelen Revolutie). Zes dagen zijn vol
doende om alle provincies in handen van de vijand te spelen, en in
even zoveel tijd worden in alle steden de regentencolleges vervan
gen door revolutionaire raden. Op 31 januari 1795 worden door de
'Provisionele Representanten van het Volk van Holland' plechtig de
rechten van mens en burger geproclameerd. In de Staten Generaal
worden alle decreten en vonnissen van 1787 nietig verklaard.
De Fransen hebben geenszins de bedoeling de Republiek te bezetten
of in te lijven bij Frankrijk. Ze verklaren dat: "de vijandelijkheden,
vanaf het moment dat de revolutie in Nederland is uitgebarsten en
de teugels van de regering in handen van een geconstitueerd gezag
komen te liggen, gestaakt zullen worden. De Bataven, hun persoon
en eigendommen zullen als vrienden worden behandeld. De Franse
Republiek zal zich in geen geval mengen in de regeringsvorm die de
Bataven in hun land wensen te voeren".
Op 16 mei 1795 sluit de nieuwe Bataafse Republiek een vredesver
drag met Frankrijk. Echter in ruil voor wederzijdse erkenning moe
ten de Nederlanders een schadeloosstelling van 100 miljoen gulden
betalen, af te lossen in termijnen. Ze moeten de Fransen gigantische
leningen verstrekken tegen minimale rente. Maastricht, Venlo en
Staats-Vlaanderen (Zeeuws-Vlaanderen) moeten worden afgestaan
en de forten in het zuiden moeten worden ontmanteld. Bovendien
moet een Frans leger van 25.000 man onderdak worden verleend en
zij moeten worden voorzien van nieuwe wapens en kleding. Een en
ander heeft ook tot gevolg dat de Bataafse Republiek gedwongen is
bij elke oorlog die Frankrijk zal gaan voeren als trouwe bondgenoot
op te treden.
In Castricum houdt de pro-Franse schout Nuhout van der Veen op 4
februari 1795 een rede tot de regenten van het dorp waarin hij o.a.
stelt:
Het vorige bestuur heeft een einde, het volk heeft het Recht om zijn
eigen vertegenwoordigers te benoemen, het is nodig dat wij daarvan
ook hier een voorbeeld geven. Hierom stel ik voor om alle ingezete
nen of Burgers deezer plaats boven de 18 jaar oud op te roepen te
gen zekeren dag, dan onze Ambten en bedieningen neder te leggen
en de vervulling daar van aan de Burgerij over te laten. Het cere
monieel van die plechtigheid zal ik met innig genoegen in persoon
verrichten, zo gij het goed vindt.
Enige dagen later zijn alle 109 stemgerechtigde Castricummers en
vele andere burgers van omliggende plaatsen verzameld in de kerk.
Nuhout van der Veen houdt een gloedvolle rede waarin wordt ge
steld dat het rampzalige Stadhouderlijke Bestuur is afgeschaft en dat
het heerlijk is te leven onder de nieuwe orde. Alle stemgerechtigden
worden opgetekend met de nieuwe koers in te stemmen. De kerk
stroomt leeg. Ook de fluwelen revolutie in Castricum verloopt zon
der bloedvergieten en Joachim Nuhout van der Veen blijft in het zadel
als 'natuurlijke erfgenaam van de macht'.
Landelijk is de bestuurlijke hervorming een moeizaam proces. Bij
de verkiezingen voor de Nationale Vergadering zijn alle mannelijke
ingezetenen van boven de twintig, die geen bedeling ontvangen, stem
gerechtigd. De vergadering, die op 1 maart 1796 voor het eerst bij
eenkomt, is geen afspiegeling van de bevolking. Vele afgevaardig
den behoren nog tot de regentenfamilies of zijn van adel. Binnen de
Nationale Vergadering, die een grondwet moet gaan ontwerpen, ont
staat een felle strijd tussen de federalisten en de unitarissen. De fe
deralisten willen dat de steden en gewesten hun macht en invloed
moeten behouden, zoals te doen gebruikelijk in de oude Republiek.
De unitarissen willen een sterk centraal bestuur. Na veel geharrewar
komt op 23 april 1798 de eerste Nederlandse grondwet tot stand. Een
uitvoerig en onwerkbaar stuk. Men wil veel te veel tegelijk. Bovendien
staat het stuk bol van revolutionaire leuzen en ideeën waar in de prak
tijk niets mee gedaan kan worden. De Republiek wordt verdeeld in
departementen. De gehele kop van Noord-Holland inclusief Castricum
vormt het departement Texel, met Alkmaar als zetel van het bestuur.
Nuhout van der Veen wordt als afgevaardigde van dit departement
voor de Nationale Vergadering in Den Haag gekozen. Een staats
greep onder leiding van Daendels is nodig om een en ander in te voe
ren.
De Bataafse vloot wordt met een voor die dagen ongekende voort
varendheid weer opgebouwd. De officieren, bijna allen oranjegezind,
worden vervangen door pro-Fransen. Dit komt de vloot duur te staan
tijdens de slag bij Camperduin in oktober 1797. De vloot onder com
mando van admiraal De Winter wordt letterlijk door de Engelse vloot
van de zee weggeblazen, mede door de onbekwaamheid van offi
cieren en commandanten. Deze admiraal was in de winter van 1795
nog brigadegeneraal in het Franse leger. Dit betekent het einde van
twee eeuwen maritieme macht.
De Tweede Coalitie (1798-1802)
Na de bezetting van de Republiek viel de Eerste Coalitie snel uiteen.
Pruisen sloot reeds in april 1795 de vrede van Basel. Ook Oostenrijk
werd na een reeks van vernietigende nederlagen in Noord Italië ge
dwongen de vrede van Campo Formio te sluiten in 1796. De neder
lagen waren hoofdzakelijk veroorzaakt door het optreden van een
jonge Franse generaal Napoleon Bonaparte. Ondanks onderhande
lingen met de Fransen te Rijssel zette Engeland alleen de strijd voort,
vastbesloten de expansiedrift van het revolutionaire Frankrijk in te
dammen, ervan overtuigd dat dit alleen via de wapenen bewerkstel
ligd kon worden. Engeland had grote problemen met Oostenrijk over
rente en aflossingen van de oorlogsleningen, verstrekt tijdens de
Eerste Coalitie. Voor Oostenrijk was Campo Formio echter geen vre
desverdrag maar een wapenstilstand. Oostenrijk had tijd nodig zich
te herstellen van de nederlagen.
Grote initiator en dirigent van de Tweede Coalitie was de Engelse
minister van buitenlandse zaken Lord Grenville, hierin bijgestaan
door zijn premier William Pitt. De Franse expansiedrift nam in 1798
grote vormen aan. De Bataafse Republiek, Zwitserland, een groot
4