Een ziekenhuis op drift
De evacuatie van Duin en Bosch
Juni 1942
Door velen werd het reeds gevreesd, door anderen mogelijk ver
wacht: doch in juni 1942 werd de directie van Duin en Bosch
geconfronteerd met een aan duidelijkheid niets te wensen overla
tend bevel van de Duitse Wehrmacht tot ontruiming van het grote
ziekenhuiscomplex met uitzondering van een paar bedrijfsgebou
wen. zoals ketelhuis, centrale, wasserij en keuken. Het bericht
kwam voor de directie als een donderslag bij heldere hemel en
betekende voor bewoners en personeel zonder meer op zeer korte
termijn evacuatie naar oorden elders in het land. Ik sprak erover
met personen, die er nauw bij betrokken waren en zich er alles van
konden herinneren, al is het 53 jaar geleden. Zij wisten er dikwijls
kleurig en boeiend over te vertellen. Dat sommigen van hen al niet
meer onder ons zijn. is een onontkoombaar gegeven.
Limmen
De directie en de centrale boekhouding en administratie werden
voorlopig ondergebracht in een van de dokterswoningen, doch ver
huisden evenwel spoedig naar een niet meer in gebruik zijnd
schoolgebouw in Limmen. Van hieruit trachtten geneesheer-direc
teur dr. Teenstra en hoofdadministrateur Van Keeken plus een aan
tal medewerkers, contact te houden met de vier evacuatiebestem
mingen in Warnsveld, Medemblik, Rosmalen en Den Dolder. Het
onderhouden van deze contacten bleek later zeer moeilijk te zijn.
Warnsveld
"Ik werd met vele anderen aangewezen als begeleider van een
groep van 195 mannelijke en vrouwelijke patiënten voor evacuatie
naar de psychiatrische inrichting 'Groot-Grajfel' in Warnsveld",
vertelde me oud hoofd-verpleegkundige Arie Kossen. toen nog
jong verpleger. De groep werd ondergebracht in twee paviljoens
waarover dokter Ten Raa de leiding had. "De huisvesting kon
nooit optimaal zijn, want Groot-Grajfel kon normaal 700 mensen
herbergen. Na ons arriveerde nog een groep vrouwen uit
Santpoort, zodat er een overbezetting van 400 mensen was. De
voedselvoorziening was aanvankelijk uitstekend, maar werd snel
minder en er werd tenslotte bijna honger geleden. Een 'zwaar'
onderhoud met de rentmeester van de stichting, een belangrijke
figuur, leidde tot duidelijke verbetering, er kwam meer eten. De
verstandhouding met het personeel van Groot-Grajfel was zonder
meer prima, er werd met elkaar gezongen, zelfs toneel gespeeld,
kortom we werden gastvrij ontvangen door onze collegain het
dorp, die huisvesting aanboden aan het gehuwde personeel van
Duin en Bosch. Ik en mijn vrouw met wie ik in het gemeentehuis
van Warnsveld trouwde, woonden op kamers bij een collega".
Toen de voedselsituatie minder werd kon men bij boeren in de
omgeving naast melk, ook nog lang rogge en tarwe bemachtigen.
"Ik kocht bij een heel goede boer zelfs een big tegen de geldende
prijs per kilo. Niks geen 'zwartIk bracht hem in een zak achter
op de fiets naar huis", lacht Arie Kossen bij de gedachte eraan.
Het leven werd eind 1944. begin 1945 echt moeilijk toen
Warnsveld in de frontlinie kwam te liggen. Het echtpaar Kossen
bracht nog een dag of vier door in de kelder bij de buren, terwijl
de granaten van de Duitsers en Canadezen en de gevreesde VI's
van de Duitsers over het dorp gierden. "Begin '45 werd ik met
andere collega 's bij toerbeurt tewerkgesteld bij het aanleggen van
versterkingen en geschutsopstellingen voor de Duitsers. Ik zat
midden in de winter aan de IJssel te kappen en te zagen voor 55
gulden in de week met zaterdags een worst en een brood mee naar
huis". Arie Kossen kan er boeiend en met zin voor humor einde
loos over vertellen.
Over het wel en het wee van de patiënten schrijft dokter Ten Raa
in zijn sober bijgehouden, doch veelzeggende dagboek over de
laatste angstige maanden in Warnsveld:
23-1-45 Vandaag veel onrust in de lucht, bommen en
schieten.
26-1-45 Moordende koude. 15 graden beneden nul. Brand
stoffen slinken onrustbarend.
6-2-45 De hele dag bombardementen. Veel patiënten van
nacht onrustig. Huilen en schreeuwen.
13-2-45 Rantsoenen vet en boter zeer sterk beperkt. Voor
plm. 1500 patiënten is nog ca. 12 kg boter per
week beschikbaar. Het middageten van de patiën
ten is ongeveer de helft van gewoonlijk. Kolen
zijn op en er moet met hout worden gestookt.
10-3-45 Door gebrek aan hout, stopt heden de centrale ver
warming. Koude noordenwind, koud op alle zalen.
28-3-45 Met opgewektheid gevierd het 25-jarig dienstjubi-
leurn van zuster Fekkes, vooral nu de gebeurtenis
sen wijzen op een snel naderend einde van de oor
log.
31-4-45 Vanmiddag is alles op en om het terrein in oor
logsopstelling. De patiënten van de zolders zullen
beneden op de grond slapen. Alle mobiele patiën
ten blijven 's nachts in de kleren.
4-4-45 Om half twee 's middags begint een beschieting
met granaten, die met korte onderbrekingen duurt
tot 10 uur 's avonds. Na talloze granaatinslagen,
die een mannelijke patiënt doodden, kwam om 10
uur 's avonds nog mitrailleurvuur op ons mannen-
paviljoen. waardoor 2 patiënten op slag gedood
werden. Toen kort na 1 uur vier voltreffers op ons
vrouwenpaviljoen. Het was een hel toen de
Canadezen door de gangdeuren naar binnen scho
ten. Begeleid door br. Nonnekes, die een branden
de lantaarn omhooghield, kon ik de Canadese offi
cier overtuigen, dat dit een ziekenhuis was en geen
militaire vesting, zoals hij op zijn kaart had staan.
Het was zijn opdracht het gesticht volkomen te
vernietigen. Even na ons gesprek hield het artille
rievuur op ons gesticht op.
5-4-45 Een helse nacht om nooit te vergeten. Alle patiën
ten tezamengepakt met het personeel in de bene
dengangen. Niemand sliep. Alle personeel hielp
voortreffelijk in de allerzwaarste omstandigheden.
Tot zover het dagboek van dokter Ten Raa. De volgende dag was
Groot-Graffel bevrijd. Vier patiënten lieten het leven en in de loop
van de evacuatie werden de enkele Joodse patiënten, die van Duin
en Bosch waren meegekomen, weggevoerd naar de vernietigings
kampen in het oosten.
27
