De dorpsschool van Castricum in de jaren 1800 tot
1860
Inleiding
Het nu volgende verhaal van de beginperiode van de lagere
school in Castricum is een ander verhaal dan de geschiedenis
van de ontwikkeling van het lager onderwijs in Nederland - en
toch hetzelfde.
Afbeelding 1
Een schooltje in de 18e eeuw. Een donkere ruimte waar de kinde
ren zich vrijelijk door de ruimte kunnen bewegen. Men vraagt el
kaar om raad. De meester zit wat apart en overhoort af en toe een
kind. Er wordt geen klassikaal onderwijs gegeven.
De jongen op de bank heeft kennelijk kattekwaad uitgehaald getui
ge het bord om zijn hals met de tekst 'kwaaddoender'.
Uit het onderzoek naar het reilen en zeilen van de oude dorps
school wordt vooral duidelijk hoe de opkomst van onderwijs in
de praktijk kan verlopen en welke moeilijkheden er waren te
overwinnen voor alle direkt betrokkenen.
Er was veel, zeer veel te vinden in de archieven over de dorps
school. Oud, duf en dood materiaal? Het barst van het leven! De
mensen zelf komen erin aan het woord: hün mentaliteit, hün
drijfveren; hün samenleving. Het is hün verhaal waaruit een dik
wijls overgeslagen hoofdstuk van het verhaal van het pedago
gisch denken en doen in het verleden spreekt.
Castricum in de eerste helft van de negentiende eeuw
Rond 1800 is Castricum een zeer rustig dorpje aan de voet van
de Hollandse duinen, met 825 inwoners.
In het buurdorp Bakkum, dat geen eigen school heeft, wonen
125 mensen. Negentig procent van de bevolking is Rooms Ka
tholiek. Akkerbouw en "een weinigh coeyen houden", wordt tot
het midden van de negentiende eeuw als hoofdmiddel van
bestaan genoemd; daarnaast zijn er ongeveer veertig schelpen
vissers. Met deze beperkte middelen van bestaan nam het inwo
nertal van Castricum en Bakkum weinig toe; in 1850 wonen er
in totaal 1100 mensen.
In de periode 1800-1850 was het met de gemeentelijke kas
slecht gesteld: Castricum telde veel arme en ondersteuning be
hoevende personen; elke lastenverzwaring voor de burgers
werd tot het uiterste gemeden. Bovendien moest de gemeente
lijke kas na 1836 een door fraude veroorzaakte schuld van dui
zend gulden opbrengen, op een jaarlijks inkomstentotaal van
maximaal achttienhonderd gulden.
De eerste schoolmeesters van Castricum in het begin van
de negentiende eeuw en de toestand van het onderwijs
Wanneer er in Castricum begonnen is met onderwijs, is niet be
kend; er zijn enige aanwijzingen voor dat er in de zestiende
eeuw reeds school werd gehouden: in 1584 was er in elke geval
een schoolmeester; het oude raadhuis (rechthuis) wordt na die
tijd met enige regelmaat ook wel schoolhuis genoemd.
Rond 1720 werd er tijdelijk school gehouden in een provisorisch
vertrek achter in de kerk; van de schoolmeester van toen is be
kend dat hij tevens bode was op het raadhuis. In 1795 wordt de
school weer naar de kerk verplaatst als er Franse troepen wor
den ingekwartierd in het schoolhuis, annex woonhuis van de
onderwijzer. Na de Franse tijd keert de school weer terug naar
het oude schoolhuis.
Over het onderwijs zelf, of over hoeveel kinderen er naar school
gingen, zijn er tot de tijd rond 1800 zeer weinig gegevens. Vanaf
het begin van de negentiende eeuw brengen schoolopzieners
regelmatig verslag uit van de stand van zaken in de dorpsschool
van Castricum.
Meester Pieter Kieft
In november 1803 vergadert de gemeenteraad van Castricum
over het feit dat er al enige tijd geen school meer wordt gehou
den in het schoolhuis. Het probleem is: de schoolmeester is
overleden en zijn weduwe is in gebreke gebleven. Het was haar
namelijk toegestaan een vervanger in dienst te nemen, zodat zij
het tractement van haar man kon behouden en met haar zes
kinderen niet ten laste hoefde te komen van de armenkas. Om
dat "...door het langer uitstellen om eenen vasten schoolonder-
Afbeelding 2
Een ruimte in de NH kerk afgeschot van de rest fungeerde lang als
de Castricumse school. In 1825 werd de ruimte voor f 10-per jaar
gehuurd. Het kerkhof deed dienst als speelplaats. Om de school
binnen te gaan, moesten de kinderen eerst een hok passeren, waar
in doodsbeenderen lagen opgestapeld. Pas in 1854 kreeg Castricum
zijn eerste schoolgebouw. De NH kerk werd ook later nog vele ma
len gebruikt om in noodgevallen als school te fungeren.
