-26-
dat de omlooptijd van Ganymedes zeven dagen en twaalf uur zou zijn. Stampioen
heeft dat klakkeloos overgenomen, waarna Tracy dit foutieve gegeven overnam in zijn
sphaerabestek.
Als men de gehele sphaera overziet (bestek en uitvoering), dan bestaat er een grote
overeenkomst tussen de waarden gerealiseerd in de sphaera en de gegevens door Van
Nierop gegeven in zijn Nederduitsche Astronomia'. Voor de omlooptijden van de
manen van Jupiter is de overeenkomst zelfs volledig.
En deze laatste overeenkomst is heel interessant, want de waarde die Van Nierop geeft
voor Ganymedes is pertinent onjuist. Dat Tracy deze onjuiste omlooptijd zowel in zijn
bestek heelt genoemd als in de sphaera heeft gerealiseerd, bewijst dat het boek van
Dirck Rembrantsz van Nierop inderdaad als leidraad bij de vervaardiging van de
sphaera heeft gediend.
Dus met recht kunnen we stellen dat een rekenfoutje van Dirck Rembrantsz van
Nierop heeft geleid tot de conclusie dat deze Niedorper astronoom zonder dat hij het
waarschijnlijk zelf wist, heeft meegewerkt aan de bouw van het oudste nog bestaande
zeventiende-eeuwse planetarium in Nederland.
Winkel, 2016
Literatuur
E. Dekker, De Leidsche Sphaera, een uitzonderlijk planetarium uit de zeventiende eeuw. Uitg. Museum
Boerhaave, Leiden, mededeling no 219. (Gegevens voor bovenstaande publicatie zijn veelal uit dit boekje van
mevr. Elly Dekker geput.)
E. Dekker, Sterrenkunde in de zeventiende eeuw, in tijdschrift de 17e eeuw, jaargang 2.
Hans Hooijmaijers, Huib Zuidervaart. Het oudst bewaarde planetarium van Nederland, de Sphaera Movens.
bijgenaamd Leidsche Sphaera, geschiedenis en restauratie door de eeuwen heen, gepubliceerd in Studium!
tijdschrift voor Wetenschaps- en Universiteitsgeschiedenis, volume 8 - issue 3, 2015.
Marlise Rijks (E.D.) The Correspondence of Dirck Rembrantsz. van Nierop (1610-1682) 412 pag, U2PI
Publishers, Voorburg.
Dirck Rembrantsz. van Nierop, Nederduitsche Astronomia, uitgave Jan Hessels, Harlingen 1653. (Het Regionaal
Archief te Alkmaar heeft een exemplaar beschikbaar ter inzage.)
Noten
(1) Dit planetarium werd soms ook wel aangeduid als de Sphaera Movens, het is een enorm manshoog
instrument en het uurwerk werd oorspronkelijk aangedreven door een slinger van maar liefst vier meter lengte,
zodat het instrument in eerste instantie vrij hoog in een woning of openbaar gebouw gemonteerd moet zijn
geweest. Later bij een van de restauraties kreeg het uurwerk een veel kortere slinger van ongeveer 25 cm.
(2) A1 snel na het overlijden van zijn vader volgde Adriaen hem op als burgemeester in het Rotterdamse college.
Waarschijnlijk al heel snel na deze benoeming is met de bouw van het planetarium/de sphaera begonnen.
(3) Steven Tracy was afkomstig uit Yarmouth. Zijn naam komt reeds vanaf 1662 in de Rotterdamse archieven
voor. Zijn vader Steven Tracy de Oude woonde, getuige een attest van 1666, ook in Nederland.
De reputatie van Tracy sinds zijn vestiging in Rotterdam komt goed tot uiting in een boekopdracht van zijn
vriend Gerrit van Spaan: 'Den vernuftigen Konstenaer, Beschouwer en Uitwerker van Wiskonstige
Hemelstekenen, Steven Tracy, voornaam Horologiemaker binnen Rotterdam'.
Tracy overleed in 1703 waarna zijn zaken werden voortgezet door zijn kinderen en kleinkinderen.
(4) Dirck Rembrantsz van Nierop maakte, net als alle andere wiskundigen uit die tijd, wel eens een rekenfoutje.
Zo vond Cornelis Symonsz Rits, een inwoner uit de Wormer en ook een 'neerstigh arbeyder in dese dingen'
(astronomie) in de berekende eclipstafels van Dirck uit de jaren 1642-1644 'eenige mistellingen'. Dirck
Rembrantsz van Nierop heeft ze opnieuw berekend en nu goed, 'maar de eclips van 1645 heb ick laten blijven
na(ar) P. Lansbergius tafelen als voren', aldus Dirck.
Historisch Niedorp, informatieblad 2016 nr. 1
