Wat was het aandeel rond 1670 van Dirck Rembrantsz van Nierop
aan de constructie van een Rotterdams planetarium, later bekend
geworden onder de benaming van 'De Leidsche Sphaera'
-22-
door Jan Smit
Dat Dirck Rembrantsz van Nierop in verband
wordt gebracht met een zeer vroeg Hollands
planetarium uit de 17e eeuw en gebouwd
volgens de copernicaanse opvatting, heeft mij
niet verbaasd. Zoals bekend uit zijn
astronomische boekwerken, behoorde Dirck
Rembrantsz van Nierop ook tot de aanhangers
van de leer van Nicolaas Copernicus 1473-
1543). Copernicus was wiskundige en
astronoom en was de grondlegger van het
heliocentrische stelsel, waarbij de zon in het
midden van het zonnestelsel staat en de
planeten er omheen draaien in cirkels.
Copernicus had nog niet in de gaten dat de
planeten in een ellipsvorm rond de zon
draaiden. Pas in 1609 werd de ellipsvorm
Hot a r~vi Tt i aanvaard, toen Johannes Kepler zijn boek
Het geschilderde portret van Dirck Rembrantsz t K T J
van Nierop dat heel wat jaren in de Astronomia Nova op de markt bracht.
burgemeesterskamer van de gemeente Nieuwe Maar het gebruik Van cirkels in plaatS van
Niedorp heeft gehangen ellipsen mocht de pret niet drukken, het was
toch een veel betere theorie dan die welke
Claudius Ptolemaeus had geponeerd, waarbij onze aarde werd geacht het centrum van
het heelal te zijn.
Als we weer terugkeren naar het Rotterdamse planetarium, of ook wel de Leidsche
Sphaera genoemd, dan moeten we vaststellen dat het aantal bewaard gebleven
zeventiende-eeuwse planetaria, hier in Holland gebouwd, zeer beperkt is.
Tegenwoordig zijn er nog maar twee bestaande planetaria bekend. Alle twee zijn ze in
het Boerhaave Museum te bezichtigen. Het ene planetarium is ontworpen door
Christiaan Huygens en werd in 1682, het sterfjaar van Dirck Rembrantsz van Nierop,
vervaardigd door Johannes van Ceulen. Het planetarium van Christiaan Huygens uit
1682 staat vlak bij de Leidsche Sphaera in het Boerhaave Museum. Qua grootte en
uitvoering is het een veel simpeler planetarium dan de Leidsche Sphaera. Het is niet
vervaardigd met bollen, maar met kleine half-bolletjes in een vlak. Wel met
bewegende planeten in excentrische kringen, die de ellipsen benaderen. Huygens
kleine planetarium wordt aangedreven door een onrust met spiraalveer, wat ook een
bijzondere uitvinding van Huygens was.
Het andere planetarium, sterk afwijkend van Huygens' model, kreeg in de loop der tijd
de bijnaam 'de Leidsche Sphaera' (1). Bekend is dat deze sphaera of dit planetarium
werd gebouwd door een Rotterdamse klokkenmaker van Engelse afkomst Steven
Tracy, in opdracht van de Rotterdammer Adriaen Vroesen.
Historisch Niedorp, informatieblad 2016 nr. 1
