De Niedorper schalkbeeldjes
en de ontdekking van een vergeten heilige
In het vorige informatieblad van Historisch Niedorp werden door
Jaap van Beek vier zogeheten schalkbeeldjes ten tonele gevoerd.
Houten beeldjes die van omstreeks 1500 tot 1875 in de
voormalige kruiskerk van Nieuwe Niedorp aanwezig waren,
maar zich in de hoge kerkruimte bijna opzettelijk aan het oog
leken te onttrekken. Na de jammerlijke sloop van de
monumentale kruiskerk werden ze niet weggegooid, maar
bewaard in de hoop op betere tijden. In de nieuwe, neogotische
kerk van na 1875 zouden ze echter bepaald misstaan, om over de
huidige opvolger maar te zwijgen. Bij een restauratie van de
Grote Kerk in Oosthuizen kwamen onze beeldjes gelukkig zeer
goed van pas. Uiteindelijk horen schalkbeeldjes in een kruiskerk
en nergens anders.
Maai' wat zijn dat eigenlijk, schalkbeeldjes? Het is nog niet zo
eenvoudig om dat precies te omschrijven. Temeer daar er wat
verschillende opvattingen blijken te bestaan. Een lastig
onderwerp, die oude kerkarchitectuur.
Om eens een willekeurige deskundige te citeren:
De eerste zin zal veel lezers wel het meest aanspreken. 'Schalks' in de zin van
ondeugend waren de beeldjes zeker niet. Toch werden in de zeer oude kerken wel eens
merkwaardige afstotelijke koppen aangebracht. Zulke koppen worden fratskoppen
genoemd. In de Oude Kerk van Amsterdam zijn er diverse te bewonderen. Onze
schalkbeeldjes zijn echter een veel serieuzere aangelegenheid geweest. Volgens
sommigen zouden ze simpelweg de stichters van de kerk voorstellen. Dat leek me niet
zo vanzelfsprekend met twee mannelijke en twee vrouwelijke beelden. Tijdens de
omwenteling van de katholieke naar de protestante eredienst liet men deze beeldjes in
elk geval met rust. Het kan niet zo zijn dat men op dat moment al niet meer wist wie ze
precies vertegenwoordigden. En als er een heilige tussen zat moet men dat geweten
hebben. Ze waren namelijk nog maar net een halve eeuw oud.
Ter vergelijking
De Niedorper kerk was warempel de enige niet met van die eigenaardige
schalkbeeldjes. Juist in de grotere kruiskerken die omstreeks 1500 werden gebouwd
was en is, hier en daar, nog mooi vergelijkingsmateriaal aanwezig. Laten we om te
-22-
door Jan Keuken
De twee vrouwen
Ze zijn als sprekende sierstukken aangebracht op de plaats
waar de vier gebogen ribben van het kruisgewelf op de vier
muurpijlers uitkomen. Ze worden daarom ook wel
vieringbeeldjes genoemd. Maar wat vaker schalkbeeldjes,
naar een ondersteunend rank halfzuiltje dat in de
r. kerkarchitectuur wel een schalk wordt genoemd.
De twee mannen
