spanningen rond hervormingen in het landsbestuur en het optreden tegen
de protestanten steeds heftiger geworden. Landvoogdes Margaretha van
Parma, bastaarddochter van Karei V en dus halfzuster van Filips, en haar
belangrijkste raadsman Granvelle hadden te maken met verzet van de hoge
adel over het bestuur, met de lage adel en de steden over geld en privileges
en dan was er ook nog de groeiende onrust over het geloof. Granvelle vertrok
uiteindelijk onder druk van de hoge adel met het smoesje zijn oude moeder
te gaan opzoeken in de Franche Comté en keerde niet meer terug. Nu kreeg
Margaretha in haar eentje te maken met het driemanschap, Willem, prins van
Oranje, Lamoraal, graaf van Egmont en Philippe de Montmorency, graaf van
Horne, waartegen zij duidelijk niet was opgewassen.
Hervormingsvoorstellen
In de loop van 1564 liepen de spanningen steeds meer op. In de Raad van
State werd besloten aan de koning in Spanje duidelijke voorstellen te doen
inhoudende verandering van de regeringsvorm, bijeenroeping van de Staten
Generaal en matiging van de geloofsvervolging. Egmont liet zich overhalen
naar Spanje af te reizen om dit pakket van wensen of beter gezegd eisen met
Filips te bespreken. De jurist van de Raad van State, Viglius, zou de instructie
die aan Egmont werd mee gegeven opstellen. De behoedzame ambtenaar
schreef een uiterst vaag verhaal in algemene termen om Filips niet tegen
het hoofd te stoten. Op oudejaarsavond 1564 kwam dit verhaal in de Raad
van State op tafel waarop vrijwel alle aanwezigen ermee instemden, behalve
de laatste spreker Willem van Oranje. Zijn woorden zijn niet letterlijk
overgeleverd, maar hij sprak uren. Eén citaat is beroemd geworden: En
hoezeer ik aan het katholieke geloof gehecht ben, ik kan niet goedkeuren, dat
vorsten over het geweten van hun onderdanen willen heersen en hun vrijheid
van geloof en godsdienst ontnemenViglius had hierna een slapeloze nacht
en kreeg de volgende dag een beroerte. Dergelijke woorden hadden nog
nooit geklonken op dit niveau, hoewel latere protestantse geschiedschrijvers
het begin van de zin nog wel eens hebben weggelaten. De instructie werd
dus aangepast en Egmont vertrok naar Spanje. Waarom Egmont voor deze
gevoelige missie werd gekozen, is onduidelijk. Hij was natuurlijk van hoge
komaf, bezat land en titels en had vooral in de strijd tegen Frankrijk militaire
roem verworven. Hij had zijn rijkdom nog vergroot via zijn huwelijk met
Sabina van Beieren waarmee hij twaalf kinderen kreeg. Verder benoemde
Filips II hem tot stadhouder van de graafschappen Vlaanderen en Artesië en
was hij ridder van het Gulden Vlies. En tot slot had hij onderhandeld over een
mogelijk huwelijk van Filips met de Engelse koningin Maria, later bekend
geworden als Bloody Mary.
Geestgronden, 25 (2018), nr. 2/3
73
