Van prairie naar polder
met Frank Lloyd Wright
De naam 'Zwaardijk'
Een klein huisje
ï.wdiii/ nwun^vu
Opmerkelijk is, dat het toilet niet in de bouw was opge
nomen, terwijl dat in de gewone woningbouw, zoals het
rentmeestershuis, wel het geval was. Bij een boerderij
kon kennelijk nog de oude traditie gevolgd worden: een
apart gebouwtje buiten op het erf. Het toilet, dat ik in 1988
aantrof, was gesitueerd in de stal, vlak bij de keuken. Het
was daar aangelegd in het najaar van 1939, toen Neder
landse militairen daar in de buurt waren ingekwartierd en
in de boerderij een majoor werd gehuisvest. In diezelfde
tijd heeft het brandweerhuisje dat vlak bij de boerderij aan
de weg stond, korte tijd dienst gedaan als cachot voor
NSB'ers.
Waar die naam vandaan komt was mij niet bekend. De
boerderij die daar stond en in 1926 is gesloopt heette ook
Zwaardijk, een merkwaardige, wat geheimzinnige naam...
Maar nu weet ik meer: De naam 'Zwaardijk' is in feite een
plaatsaanduiding. In de middeleeuwen lag daar, even ten
zuiden van de huidige boerderij, een dijk die zo heette.
Het was een van de vele dijken die in de nogal wisse
lende situaties het water moesten bedwingen. Deze dijk is
later, toen hij niet meer nodig was, geheel weggegraven.
Maar zijn naam is bewaard gebleven als aanduiding van
een plaats, waar sindsdien waarschijnlijk altijd bebouwing
is geweest.
Zie ook de kaart in de Clock, jubileumnummer 2010, nr.3,
pag 52.
architect Frank Lloyd Wright. In ons land verrezen vele
gebouwen waaruit die invloed blijkt: gebouwen met in el
kaar grijpende, goed te onderscheiden bouwdelen, met
platte of schuine daken met royale dakoverstekken zijn nu
nog op vele plaatsen te zien. Vader was dus waarschijnlijk
niet origineel met het ontwerp voor de boerderij, maar hij
heeft er wel iets moois van gemaakt!
Tentoonstelling: Dromen van
Amerika. Nederlandse architecten
en Frank Lloyd Wright. T/m 5 juni
in Museum Hilversum, Kerkbrink
6 Hilversum. Geopend: di t/m za
ll-17u, zo 12-17u.
DOOrBERNARD HULSMAN
Niet H.P. Berlage, Gerrit Rietveld
of een andere Nederlandse archi
tect had de grootste invloed op de
twintigstc-ccuwse Nederlandse
bouwkunst, en ook de Franse
Zwitser Le Corbusicr niet. Het was
geen Europeaan, maar een Ameri
kaan die als geen ander het aan
zien van de Nederlandse architec
tuur in de vorige eeuw heeft be
paald: Frank Lloyd Wright (1867-
1959). Hoe immens zijn invloed in
Nederland was, is nu te zien op de
tentoonstelling Dromen van Ameri
ka. Nederlandse architecten en Frank
Lloyd Wright in het museum Hilver-
In het mooie, nieuwe door Hans
Ruijssenaars ontworpen deel van
dit museum zijn Wrights sporen
in Nederiand in beeld gebracht.
Op de ronde buitenwanden van
twee verdiepingen tellende ten
toonstellingszaal geven foto's, fo
tokopieën van tekeningen, ma
quettes en teksten een overzicht
van Wrights turbulente leven en
werk, van zijn vroege huizen in
prairiestijl van omstreeks 1900 tot
zijn gebouwen in ufo-stijl uit de
jaren vijftig. In de middendelen
van de twee zalen is aan de hand
van alweer foto's, tekeningen en
maquettes te zien hoe Frank Lloyd
Wrights prairiestijl werd verwerkt
door een groot aantal architecten,
onder wie Berlage, Dudok, J.J.P.
Oud en leden van de Haagse school
zoals J.J. Brandjes, Jan Wils en J.B.
van Loghem.
In een verrassende toegift op de
bovendverdieping laat Dromen van
Amerika zien dat Frank Lloyd
Wright sinds kort opnieuw aanwe
zig in de Nederlandse architec
tuur. Na de Tweede Wereldoorlog
nam zijn invloed hier weliswaar af,
maar aan het einde van de twintig
ste eeuw en het begin van de 21ste
is er in Nederland sprake van een
heuse Wright-rew'vfl/.
Die uit zich in de talloze 'jaren-
dertig'-woningen die Nederland
nu telt. De Nederlandse stijl die nu
jaren-dertig wordt genoemd, is
rechtstreeks afkomstig uit de wel
varende buitenwijken van Chicago
van een eeuw geleden. Dat is goed
te zien op de foto's van fotograaf
Ilya Rabinovich die door Museum
Hilversum op pad werd gestuurd
om de nieuwe Nederlandse prai
riehuizen in beeld te brengen.
Toch blijft er een vraag knagen
over Dromen van Amerika na het ver
laten van het Museum Hilversum:
waarom waren juist Nederlandse
architecten zo ontvankelijk voor
het werk van Frank Lloyd Wright?
Net als veel Duitsers, Fransen en
Belgen dorstten veel Nederlandse
architecten in het begin van de
twintigste eeuw naar een nieuwe
bouwstijl, maar veel meer dan el
ders in Europa zochten de archi
tecten in de polder de oplossing
hiervoor op de Amerikaanse prai
rie.
Een echte verklaring voor dit
opmerkelijke verschijnsel geeft de
expositie in Hilversum niet. Dat
Berlage in 1910 een reis naar Ame
rika maakte, en dat Wijdeveld het
werk van Frank Lloyd Wright in
zijn tijdschrift Wendingen publi
ceerde, is hiervoor geen afdoende
verklaring.
Ook in Duitsland was Lloyd
Wrights werk immers bekend
dankzij de schitterende Wasmuth
Monatshefte, waarvan er overigens
een in Hilversum hangt. En dat
Amerika voor veel architecten
stond voor de nieuwe, moderne
wereld, onderscheidt Nederland
ook niet van de rest van Europa.
Maar wat was het dan? Wat had
den Nederlandse architecten toch
met Frank Lloyd Wright?
Villa uit 1925 van de Nederlandse architect Buys in de stijl van Frank Lloyd Wright (Foto uit catalogus)
De laatste keer dat ik de boerderij zag was in april 2009.
Ik was in gezelschap van mijn kleinzoon Jeroen, die een
paar weken daarvoor tien jaar was geworden. Als cadeau
tje waren we samen in Callantsoog. Want we hadden wat
met de boerderij: toen Jeroen een jaar of vier was heb ik
met hem een huisje gebouwd van kleine, zelf gebakken
steentjes en dakpannetjes. Het model van dat huisje was
naar voorbeeld van de boerderij Zwaardijk, waarvan de
overgrootvader van Jeroen de architect was. Hij heeft er
vaak mee gespeeld, maar het was een speciale kunst om
de schoorsteen goed te laten roken! Samen zijn we in die
aprilmaand rondom en in de boerderij geweest, rondge
leid door mevrouw Stam.
We hebben vastgesteld dat het goed was.
\DCD rtN iirrc i.viHcrKr
/anvj. lAfce
KövrrsKCEaJüri "So
üc ACOrüTïCrei:
6
