Honderd jaar vóór Het Hof:
Westdorp in 1540
FRITS DAVID ZEILER
Zoals we weten, is de eerste complete kaart
van de Heerlijkheid Bergen 'de kaart van
Blaeu' (zie pag. 8), genoemd naar de uitgever
(1662) maar vervaardigd door de landmeter
Joannes Dou. Centraal daarop staat de grote
verandering die het dorp juist in die tijd had
ondergaan: de aanleg van Het Hof in opdracht
van Anthonis Studler van Zurck. Die metamor
fose heeft het dorp het voorname aanzien
gegeven waarvoor het nog altijd geroemd
wordt, maar hoe zag het er vóór die tijd uit?
Er bestaan verschillende oudere kaarten waarop Bergen
voorkomt, maar dan is het letterlijk een randverschijnsel.
In de 16de eeuw ging het de landmeters en hun op
drachtgevers namelijk om de Berger- en Egmondermeren,
waarvoor droogmakingsplannen werden uitgewerkt. Het
zijn dan ook in alle gevallen manuscriptkaarten, unieke
exemplaren, zoals die van de onbedijkte meren door
Simon Meeuws van Edam uit 1540 en van Lourens Pietersz
uit ca. 1560, alsmede die van de bedijkte Bergermeer door
Adriaen Anthonisz uit 1568. Op die laatste staan Oost
dorp, de nog ongeschonden kerk en het net gebouwde
Craeneberch prominent aangegeven, maar de rest van het
dorp ontbreekt. Toch kunnen we deze kaart goed gebrui
ken voor een verdere reconstructie van de situatie, met
name die in Westdorp. Tenminste, wanneer we die com
bineren met de beide oudere kaarten. Vooral de kaart van
Simon Meeuws laat namelijk een flink deel van de oude
Westdorper Geest zien, het gebied met boerderijen en
stukjes land ('kroften') van deze buurschap bij de Westdor
per Veersloot. Hoewel noch de kaart van Meeuws noch die
van Pietersz echt op schaal is getekend, kunnen we wel
degelijk het globale verloop van de wegen en de situering
van de boerenerven vaststellen.
Maar allereerst moeten we bepalen wat 'Westdorp' precies
omvatte. Het was één van de vier buurschappen of sche-
pendommen van Bergen. Het eerste begrip - buurschap -
geeft het samenwerkingsverband tussen de bewoners weer,
het tweede - schependom - de officiële bestuurlijke status
binnen de ambachtsheerlijkheid. Naast Westdorp beston
den het al genoemde Oostdorp, Zanegeest en Oudburg
als buurschappen op respectievelijk de zuidoostelijke,
noordoostelijke en noordwestelijke flank van het kerkdorp.
't Woud of Noord-Wimmenum, dat oorspronkelijk niet bij
Bergen hoorde, werd beschouwd als een soort aanhangsel
van Westdorp. De grens van Westdorp lag echter formeel
bij de Roosloot aan de ene kant en de lijn Hoopweg-Galch-
sloot (halverwege de Nesdijk) aan de andere kant (zie voor
de locaties de kaart van Blaeu op pag. 8). De latere 'Zuider
geest' behoorde dus tot Westdorp. De Nesdijk vormde met
het Wiertdijkje de zuidgrens; de Dorpsbeek gaf de noord
grens aan. De Kerkbuurt was geen afzonderlijke buurschap,
maar behoorde voor het grootste deel tot Westdorp. Deze
situatie is tot het begin van de 19de eeuw blijven bestaan,
en werd voor de landmeters van het Kadaster het uitgangs
punt van de opmeting in 1821 en de indeling in kadastrale
secties. Er is wat dat betreft een grote mate van continuï
teit. Maar dat geldt niet voor alles!
Wat weten we nu zeker over de topografie van dit gebied
in de 16de eeuw? Behalve de ligging van de dijkjes in ieder
geval ook die van het haventje in de Westdorper Veersloot,
dat de uitmonding vormt van een duinrel, een gegraven
afwatering van het kwelwater uit de voorduinen in het
Bergerbos. Hoe die precies gelopen heeft, en of de latere
Westdorper Beek daar toen al een onderdeel van vormde,
weten we niet. Wel is duidelijk, dat een van de doorgaande
wegen, de huidige Studler van Surcklaan-Sluislaan, er al
was, en min of meer rechtdoor liep tot de hoek Voert/Wiert-
dijkje. Ook de verbinding naar het noorden, de Lange Veer-
weg (nu Mosselenbuurt-Jan Willemlaan), bestond al. Vanuit
Westdorp liep, net zoals vanuit de drie andere buurschap
pen, een kerkweg of 'doodweg' naar de kerk. Het eerste
deel - vanaf de kerk gezien - is de nog bestaande Hoflaan,
maar die liep net als de Sluislaan in dezelfde zuidwestelijke
richting door tot aan de huidige Mosselenbuurt. En dan
was er nog een derde, meer lokale weg, de Lijtweg. De
'verlengde Lijtweg', nu een bospad, liep in dezelfde richting
door en sloot waarschijnlijk aan op de Buerweg, de belang
rijkste verbinding tussen de boerderijtjes van Westdorp.
Boerderijtjes
Die boerenwoningen moeten we ons niet te groot voor
stellen. De stolpboerderij, met zijn grote koestal en
hooiberging, bestond omstreeks 1540 nog niet; het is een
typische ontwikkeling van de nieuwe, grote bedrijven in
de droogmakerijen. Hooguit stond er hier en daar een
kapberg met voorhuis, van welk type er langs de binnen-
6
