Nog veegt een laatste wolk de hemel rein.
De dag staat schaduwloos en lichtgeslagen.
Ver aan de einder ketent aan haar lijn
De zon een lichte rij van dagen.
19
VINCENT WEIJAND, VERGETEN DICHTER, IN DE KNOP GEBROKEN
Vincent Weijand getekend op 12 augustus 1944 door Ad Lysen in cel
Koepelgevangenis in Arnhem. Bron: Uitgeverij Van Gruting, Utrecht.
en ongewone kleding zag lopen? Of misschien door Frau
Schmitt? De mannen in zwarte uniformen waren goed geïn
formeerd, ze wisten waar ze moesten zoeken. Midden in de
nacht werden Percy Gothein en Simon van Keulen, samen
in bed, op heterdaad betrapt op 'onzedelijk gedrag'. Ze
werden afgevoerd naar kamp Erika in Ommen en daar hevig
gemarteld. Hebben ze gepraat? De volgende middag kwam
de beruchte en sadistische Karel Diepgrond, die de dage
lijkse leiding had van kamp Erika, terug op De Esch om ook
Vincent te arresteren. Een bron meldt dat Percy, Vincent en
Simon door de bewakers van Erika beschuldigd werden van
homoseksualiteit. Ze werden tegen de muur gezet met de
handen in de lucht en ongenadig afgeranseld. In Vincents
Schutzhafte-Karte staat als reden voor zijn arrestatie 'AV'
Arbeitsverweigerungiets wat in kamp Erika bij bijna alle
gevangenen op hun kaart stond.
Na twee zware weken - op 8 augustus 1944 - gaat Vincent
op transport naar de koepelgevangenis van Arnhem. Hier
verblijft hij tien dagen, waarvan hij een week de cel deelt
met Ad Lysen. Ad Lysen was op het station van Breda gear
resteerd omdat zijn persoonsbewijs een foto zonder snor
toonde, terwijl hij nu wel een snorretje had. Daarnaast werd
hij verdacht van de moord op een SD Sicherheitsdienst)-man
Om de verveling in de cel te verdrijven en de honger en
ellende te vergeten, tekent hij. Zo tekent hij de slapende
Vincent op 12 augustus. Van 14 tot en met 17 augustus
houdt hij een dagboek bij, waarin Vincent welhaast als een
schaduw op de achtergrond figureert. Vincent verzweeg
voor Ad zijn privéleven, en ook dat hij gedichten schreef. Hij
citeerde wel een keer een eigen gedicht, maar zei tegen Ad
dat het een gedicht van PC. Boutens was.
Hun gesprekken en belevenissen heeft Ad genoteerd op
23 velletjes wc-papier. Dit dagboek is bij toeval bewaard
gebleven. Ad had ze aan een cipier gegeven, die ze naar
zijn ouders stuurde. In 1948 fietste Ad, intussen student
psychologie in Utrecht, naar Bergen en overhandigde aan
Vincents vader een kopie van het dagboek en de tekening.
Jaap Weijand, diep geraakt, beschreef het bezoek van Ad
Lysen in een brief aan Olaf. Deze brief lag bijna zestig jaar
vergeten tussen andere familiepapieren in een kast en rond
2005 vond Olaf, die in 1951 naar Australië was geëmigreerd,
hem terug. Hij spoorde de inmiddels 86-jarige Ad Lysen op
die in goede gezondheid in Santpoort bleek te wonen. Hij
reisde uit Australië naar Nederland en in 2006 vond een
voor beide mannen aangrijpende ontmoeting plaats. Olaf
zag toen voor het eerst de tekening en het dagboek. Olaf is
in 2018 overleden.
Kamp Amersfoort
Op 18 augustus 1944 kwam Vincent in het Durchgangslager
te Amersfoort terecht. Kort daarna werd ook Ad Lysen daar
heen gestuurd. Zij kwamen elkaar in kamp Amersfoort nog
eenmaal tegen en spraken elkaar vluchtig. Vincent jubelde
toen ontspannen en blij: 'Ad, ik mag eruit!' Maar inmiddels
was ontdekt dat Vincent 'ein Mischling, Halbjude ersten Gra
des' was. In een teruggevonden document van de gemeen
tepolitie Amersfoort wordt Vincent aangeduid als 'Jood'.
Mogelijk was het Werner Schwier - oprichter en kampcom
mandant van kamp Erika en lid van de beruchte 'knokploeg
van Erika' - die ontdekte dat Vincent Joods bloed had. Deze
fanatieke, Duitse ex-paardenslager, die zich Herr Doktor liet
noemen, hanteerde nog striktere definities over het Joods
zijn dan de Neurenberger wetten uit 1935. Nu was Vincent
niet slechts meer 'schuldig' aan het zich onttrekken aan de
Arbeitseinsatz, maar aan een nog veel zwaarder misdrijf: het
verbergen van zijn niet-Arische identiteit. Hierop stond de
doodstraf. Op 29 augustus ging Vincent op transport naar
kamp Westerbork, het doorgangskamp voor Joden. Ad Ly
sen kon op 7 september als vrij man kamp Amersfoort verla
ten en keerde opgelucht naar huis terug. Van het bittere lot
dat Vincent wachtte, wist hij niets.
Kamp Westerbork
Nu Vincent was geclassificeerd als crimineel, kwam hij in
kamp Westerbork in de strafbarakken 67, waar hij ook Anne
Frank en haar familie zal hebben ontmoet. Deze barakken
67 waren een gevangenis in een gevangenis; gereserveerd
voor opgepakte onderduikers en van verzet verdachte Jo
den. Hier kregen zowel de mannen als de vrouwen een arm
band met de letter S. De S van straffahig, crimineel.
Vincent werd - net als de andere gevangenen in de barakken
67 - gedwongen zijn eigen kleding in te leveren en moest
een blauwe overall en klompen dragen. Zijn haar werd afge
schoren. Als crimineel in barakken 67 kreeg hij nog minder
voedsel dan de andere gevangenen en moest zwaar werk
verrichten. Zelfs zeep werd hem onthouden.